RUGOVA DHE BOGDANI – AGAPE DHE IDEJA EUROPIANE

 Nga Anton Berishaj

Kjo ligjëratë (siç do të thoshte vetë Bogdani) apo lectio magistralis kushtuar dy intelektualëve, shkrimtarëve, autorëve (auctores) të letërsisë dhe kulturës shqiptare më shumë se një ligjëratë dhe diskurs akademik do të jetë një panegjirik për këto dy inteligjenca engjëllore, siç do t’i quanin në Mesjetë. Aq më parë edhe nisur nga një dimension kuptimor i lectio magistralis, si një leksion nderi dhe mderimi për ta dhe si njohje dhe mirënjohje për pikëpamjet dhe aktivitetin e tyre letrar, kulturor dhe politik. Një nga dijetarët europianë më në zë në fushën e letërsisë, Ernst Robert Curtius në librin e tij “Letërsia europiane dhe mesjeta latine” midis tjerash lidhur me zhanrin dhe frymën e panegjirikut thoshte: “Nëse duhet që ta “lavdoni/madhëroni” një person a një gjë, kjo e dëshmon se ai/ajo i tejkalon të gjitha të ngjashmet”.

Por, le t’i kthehemi tani nocionit që e kemi vënë në titull të kësaj ligjërate dhe që do të jetë pikë fokusimi në trajtimin e temës së sotme: AGAPE.

Agape është një nocion që origjinën e ka nga antika greke, si “forma më e lartë e dashurisë”, si caritas, mëshirë dhe bamirësi (le ta kujtojmë këtu Nënë Terezen, meqenëse jemi këtu edhe në shtëpinë e Zotit, edhe në tempullin e Saj dhe në shtëpinë e Njeriut). Ky nocion më vonë, posaçërisht në epokën e krishterë mori kuptimin e dashurisë së pakushte të Hyjit për krijesat e veta dhe të njeriut ndaj Hyjit, si dashuri e Tij pakushte dhe vetëmohuese (Krishti) ndaj njerëzimit dhe e kundërta, si dashuri e pakushte dhe vetëmohuese e njeriut ndaj Zotit. Kjo dashuri e pakushte dhe vetëmohuese ndaj njerëzimit, me burim nga dashuria hyjnore te Bogdani, por edhe te Rugova, do marrë edhe kuptimin e dashurisë së pakushte ndaj kulturës, ndaj të bukurës dhe dijes.

Këtë na e dëshmon edhe Buzuku, i cili veprën e parë në shqip, Mesharin, e krijon n’së dashunit së botësë sanë…, përse ata (besimtarët, lexuesit) të mundë merrnë sa i naltë e i mujtunë e i përmëshiershim anshtë Zotynë, atyne qi ta duonë m gjithë zemërë.

Këtë e dëshmon vepra jo vetëm letrare, por edhe kulturore e politike e Bogdanit dhe e Rugovës. Ky ligj i dashurisë – agapismi, siç do ta definonte filozofi dhe semiologu i famshëm amerikan, Charles Sanders Peierce, do t’i udhëheqë këta të dytë në veprimtarinë e gjithmbarshme të tyre.

Te Peirce-i, agape do të definohet edhe si dashuri kreative, e orientuar ndaj asaj që është krejtësisht e ndryshme (pra jo si dashuria ndaj vetvetes e drejtuar ndaj tjetrit identik me veten), d.m.th. ndaj tjetrit si “tjetri absolut”. Për më tej, agape te semiologët (Sebeok, Petrilli, Ponzio) e kuptuar si dashuri kreative është e lidhur ngusht me dialogun dhe dialogjizmin, si domosdo e konstituimit të vetes, të tjetrit dhe të relacionit me tjetrin. Por edhe i dijes dhe kontinuitetit të mendjes. Të kulturës dhe të letërsisë, pra edhe asaj shqiptare. Prandaj Bogdani tërë veprën e tij “Çeta e Profetëve” e krijon në dialog jo vetëm me tekstet biblike dhe Biblën në tërësi, por edhe me filozofinë, letërsinë dhe dijen antike, mesjetare dhe bashkëkohëse me të. Po këtë linjë do ta ndjekë edhe Rugova në relacion me Bogdanin, me interpretimin e veprës së tij (duke e parë edhe nën prizmën teorike bashkëkohore, Barthesi, Derrida, Fuko etj.).

Rugova për veprën e Bogdanit, duke e definuar edhe modernitetin e saj, do të shkruante: “E sa më shumë që ta çmojmë e vlerësojmë këtë vepër, aq më shumë do të na çmojnë të tjerët, sepse është fundament i modernitetit tonë intelektual e ekzistencial, po përsëris, jo vetëm ekzistencial”. (fq.231)

Këtë modernitet të Bogdanit e konstatojmë edhe duke e parë analogjinë dhe koncepcionet gati identike me semiologun bashkëkohor, Thomas Sebeok, për të cilin vetë universi (Bogdani do ta quante rruzullimi) është një shenjë: një reprezentaman grandioz, një simbol i madh… një argument… domosdo një vepër e madhe artistike, një vjershë/këngë e madhe… një simfoni… një pikturë.” Siç e kam theksuar edhe më parë, “vetë “Çeta e profetëve” është e konceptuar në planin e përgjithshëm si një mbi-libër (Hocke), ose si një libër total (Deleuze), /Rugova do ta quajë veprën e Bogdanit një libër absolut/ siç do ta quante Deleuze ëndrrën lajbniciane, jo vetëm për faktin që është konceptuar si një analogon i Biblës – e ndarë në dy pjesë dhe me një numër ligjëratash pothuaj identik me kanonin biblik (73 libra/ligjërata, edhe pse jo çdo ligjëratë korrespondon me librat përkatës biblikë), por edhe duke u nisur nga toposi bota si libër-libri si botë, në njërën anë, dhe me prirjen për të përfshirë brenda tij shumësinë e diskurseve të epokës së barokut, midis tyre edhe të diskursit ‘shkencor/astronomik’. /Edhe pse ky diskurs ishte i ndërlidhur shpesh me corpus hermeticum dhe astrologjinë. – Kepleri, p.sh., për të mbijetuar bënte horoskope për persona të ndryshëm (Vilari 317). Nuk është e rastit që edhe Bogdani i jep në veprën e ti shenjat e horoskopit, që në një epokë përtej barokut pa dyshim do të përfaqësonte një herezi./ Hauseri me të drejtë konstaton: “I gjithë arti i barokut është përplot dridhma (metafizike), përplot jehona të hapësirës së pakufishme dhe ndërlidhshmërisë së gjithë qenies. Vepra e artit në totalitetin e vet bëhet simbol i universit…” (167) Në këtë kontekst, teoricienë të ndryshëm, si të epokës së barokut (Graciani, Tezauro etj.), ashtu edhe të epokës moderne, kanë folur për konceptin dhe metafizikën e korrespondencës universale, të cilën Arthur Lovejoy në vitet ’20 do ta projektonte në tri nivele kryesore (me shumë nënndarje): makrokozmosi ose qiejt, mbretëria tokësore ku jetojnë njerëzit dhe mikrokozmosi i njeriut individual. “Këto nivele (dhe nënndarjet tjera) ‘korrespondojnë’ me njëri-tjetrin në kuptimin që komponentet në pika të ngjashme në tërë hierarkinë mund të lidhen nëpërmjet pikave të tyre paralele në cilëndo hierarki, si dhe në sensin që nivelet e ndryshme ndërveprojnë me njëri-tjetrin dhe e influencojnë njëri-tjetrin, si në astrologji”. (Grady 2017, 174)

Këto korrespondenca në të vërtetë nuk janë asgjë tjetër pos një proces i vazhdueshëm komunikimi e dialogu, që te Sebeoku barazohen me vetë jetën.

Por, siç do të pohonte Kishtari/Ekleziasti: asgjë e re nën këtë diell. Sipas Zanafillës, vetë krijimi i gjithësisë dhe i gjithçkajes është një akt komunikimi, një akt dashurie kreative: Hyji tha:… Te Ungjilli sipas Gjonit do të marrë trajtën si vijon: Në fillim ishte Fjala dhe Fjala ishte me Hyun, dhe Fjala ishte Hyji.

Le t’i kthehemi tani idesë europiane. Historianët bashkëkohorë, si Jacques Le Goff, pohojnë se ideja e Europës si një ide politike, por mbi të gjitha etike dhe kulturore, u lind pikërisht në mesjetë. Nga ajo që thamë më sipër është e qartë se ideja europiane ishte inherente te Bogdani dhe vepra e tij (edhe në aspektin politik, jo vetëm kulturor), ashtu siç është përcaktuese edhe për gjithë veprën dhe aktivitetin intelektual e politik të Rugovës. Kjo ide shfaqet si një agape universale, dashuri kreative dhe aktive, e krijuar në dialog me veten dhe me tjetrin. Kjo vetëdije aq e pranishme te Bogdani dhe Rugova (mbase edhe relacioni i pazakontë i simpatisë kulturore e letrare, dhe jo vetëm, midis tyre) është më se e nevojshme dhe e domosdoshme edhe për elitat kulturore e politike te ne, sot dhe këtu./drita.info

(Lectio magistralis e mbajtur në akademinë solemne “Ditët e Bogdanit” 2024, më 6 dhjetor 2024, në Qendrën “Bogdanipolis”, Prishtinë.)