Nga Dom Frok Zefi
NJĒ PREZANTIM
Nga Ungjilli marrim dëshmi se Jezu Krishti gjatë shërbesës së tij tokësore, shoqërohej nga 12 apostuj dhe 70 nxënës të tjerë, (Mt 10, 1-15, Mk 3,19, Lk 10, 1-20). Dhjata e Re na jep shumë dëshmi të gjalla e të vërteta në lidhje me udhëtimet e apostujve nëpër Palestinë, ku takuan njerëz të panjohur që më vonë u bënë nxënës që falë fuqisë së besimit të tyre, në emër të Jezu Krishtit bënë edhe shumë mrekulli. Shkrimet e Shenjta na dëshmojnë gjithashtu edhe raste kur apostujt nuk i lejonin këta ithtar të rinj të Krishtit që të kryenin mrekulli në emër të tij, e pikërisht për shkak të kësaj, Jezusi i porositi duke u thënë, “ Mos i ndaloni! Sepse s’ka njeri që të mund të bëjë mrekulli në Emrin tim e menjëherë pastaj të flas keq për mua. Kush nuk është kundër nesh është me ne.” (Mk 9, 3840). Mirëpo Jezusi pati edhe nxënës të fshehtë, më i njohuri prej të cilëve ishte Jozefi nga Arimatea, (Mk 15, 42-45), dhe Nikodemi, që vinte dhe bisedonte me Jezusin gjatë orëve të vona të mbrëmjes, (Gjn 3,1-9).
Në fillesat e besimit të krishterë, sidomos gjatë periudhës së persekutimit të egër nga perandorët romak, shumë të krishterë të devotshëm të terrorizuar nga torturat dhe martirizimet, bënë një lloj kompromisi mes besimit të tyre të ri, dhe fesë shtetërore që në ato kohë ishte paganizmi (libelatici dhe turrificantes). Pavarësisht gjithë vështirësive, ata e konsideronin veten të krishterë, dhe përpiqeshin që edhe jetën ta jetonin si të krishterë. Pikërisht kjo gjë ka ndodhur edhe në historinë e kishës së krishterë tek shqiptarët, sidomos pas vdekjes së Skënderbeut, kur e gjithë Shqipëria ra nën sundimin e plotë osman. Nëpër indekset e arkivave të Kongregatës për Përhapjen e Fesë në Romë, u përballa me një emërtim interesant, “Oculti christiani – Criptokatolici” që do të thotë, “të krishterë të fshehtë dhe katolik të fshehtë” ose sipas gjuhës së popullit, “laraman”.
Ndërsa të krishterët ortodoks, ishin qytetarë të perandorisë osmane, dhe i kishin krerët e tyre më të lartë kishtarë brenda territorit të perandorisë, më saktësisht në Ohër, në Pejë, në Stamboll e kështu me radhë, udhëheqësit e lartë të katolikëve që ishin nënshtetas osman, jetonin jashtë territorit të tyre, pra, jetonin në Romë. Shumë shpesh papa që ishte kreu i kishës katolike, bëhej edhe organizatori kryesor i luftërave anti-osmane me synim çlirimin e territoreve të krishtera që ishin të pushtuara. Kjo ishte edhe arsyeja se përse besimtarët katolikë ishin tepër të ekspozuar ndaj persekutimeve dhe gjobave, duke u konsideruar qytetar të dorës së dytë. Priftërinjtë e arqipeshkvinjtë katolikë burgoseshin të akuzuar si spiun të papës dhe të sundimtarëve të krishterë perëndimor. Të gjendur nën represion të vazhdueshëm klerikët katolikë detyroheshin që të përfitonin mbrojtjen e ndonjë pashai osman, duke përdorur dhënien e dhuratave, apo sigurimin e ndonjë fermani nga “Zotëria i madh”, apo, “Turku i madh”, siç quheshin në atë kohë sulltanët osman.
Pavarësisht gjithë këtyre, mbi komunitetin katolik gjithmonë ushtrohej një presion i pandërprerë. Kjo ishte edhe arsyeja se përse disa katolik shqiptar e braktisën veshjen e tyre tradicionale shqiptare dhe të krishterë, dhe filluan që të visheshin si mysliman, madje arritën deri aty sa morën mbi vete emra mysliman me të cilat prezantoheshin në publik. Për të shmangur taksat dhe persekutimin e egër, disa familje katolike e veçonin një prej fëmijëve të tyre, të cilin e bënin synet dhe e çonin për edukim te hoxha që i mësonte besimin islam, ndërkohë që kishte shumë familje të tjera që publikisht deklaroheshin si myslimane, edhe pse në fshehtësi praktikonin ende besimin e tyre katolik. Për shkak të kësaj mbivendosjeje të të dy besimeve, të krishterët që rezistuan filluan që t’i quanin të krishterët e tjerë që nisën përshtatjen, si “laraman”, një term fyes përmes të cilit ata tregonin se i shihnin bashkëvëllezërit e tyre më pak të durueshëm si lara – lara sa i takonte mënyrës sesi ata i qaseshin tashmë religjionit me qëllim mbijetesën e tyre. Laramanizmin si fenomen, apo si dukuri mund ta shohim kudo ku kanë jetuar shqiptarët e krishterë katolikë.
Kongregata për Përhapjen e Fesë në Romë, u njoftua disa herë prej vitit 1634 e deri në vitin 1641, sa u takonte dyshimeve që kishin priftërinjtë kur binte fjala që të përcaktonin nëse dikush ishte jobesimtar apo një besimtar i fshehur, çka ndodhte shpesh nëpër trojet shqiptare. Kishte lindur nevoja që të merrte një përgjigje të qartë dilema nëse ishte fjala për turq, shqiptarë të islamizuar, apostat të besimit të krishterë apo të krishterë të fshehtë.[1] Në veprën e tij madhore të titulluar “Acta bulgariae”, Fermenzhin na njeh me faktin se përveç katolikëve shqiptar të Çiprovës, në Banatin bullgar jetonin edhe shumë familje shqiptare, ku gratë dhe fëmijët e tyre ishin katolikë.
Në vitin 1709, argjipeshkvi i Tivarit kërkoi që katolikët e fshehtë që ishin vetëdeklaruar publikisht si të krishterë, ta braktisnin veshjen osmane nëse dëshironin që të merrnin sakramentet.891 Në vitin 1722, argjipeshkvi i Durrësit njoftonte Romën se në një pjesë të argjipeshkvisë jetonin njerëz që kishin marrë emra turq, por që shpirtërisht konsideroheshin si katolikë.[2]
Për shkak të fenomeneve të kësaj natyre, në vitin 1730 nga Roma u lëshuan udhëzime të reja për zyrtarët, ipeshkvinjtë dhe misionarët që shërbenin në Shqipëri, në Maqedoni dhe në Kosovë, udhëzime që ata do t’i përdornin për të trajtuar rastet e atyre shqiptarëve që ishin të krishterë, por që publikisht shfaqeshin si myslimanë. Aty rreth vitit 1734 u morën në shqyrtim edhe shumë gabime të vërejtura ndër të krishterët katolik të Maqedonisë.[3]
Në vitin 1754, për argjipeshkvinë e Shkupit doli një urdhëresë, sipas së cilës ata besimtarë në Kosovë që publikisht nuk deklaroheshin si katolikë, nuk mund t’i merrnin sakramentet.[4] Mirëpo, të gjendur përballë rasteve konkrete të praktikës së përditshme, si misionarët ashtu edhe argjipeshkvijtë nuk u përmbaheshin gjithmonë urdhëresave të tilla, pikërisht për këtë arsye, në vitin 1763, argjipeshkvinjve të Shkupit iu dorëzua një udhëzim nëpërmjet të cilit u kërkohej që t’i përjashtonin katolikët e fshehtë nga ndarja e sakramenteve, njëlloj siç veprohej edhe për ortodoksët.[5]
Nuk kemi për qëllim që të ngremë debate, në lidhje me problemin e mprehtë me të cilin po përballej në ato kohë argjipeshkvia e Shkupit, që ishin katolikët e fshehtë dhe fenomeni i islamizimit të katolikëve, përkundrazi, kemi dëshirë që thjesht të tregojmë nëpërmjet fakteve të bazuara në dokumentet autentike që kemi në disponim, sesi e trajtoi këtë problem kjo argjipeshkvi në shek. XVIII.
Relacionet e Pjetër Karakiqit
Interesant është fakti se, argjipeshkvi Karagiq nuk e përmend fare problemin e laramanëve në relacionin e tij të vitit 1706. Ndërsa në relacionin e vitit 1707, ndërsa informonte për famullinë e Prizrenit, ai dokumentonte se në atë qytet si dhe në dhjetë fshatrat rrotull tij gjendeshin 900 të krishterë katolik, ku domethënës është fakti se më shumë dominonin femrat.[6] Relacioni i vitit 1710 i dërguar nga argjipeshkvi Karagiq, na njeh me faktin se në Prizren dhe në tetë fshatrat rrotull jetonin rreth 500 të krishterë katolik, kryesisht femra, pasi meshkujt për shkak të taksave shumë të rënda që u duhej të paguanin, tashmë ishin konvertuar në mysliman.[7]
Në relacionin e vitit 1713, duke folur për famullinë e Prizrenit, argjipeshkvi na njeh me faktin se në atë qytet dhe në dhjetë fshatrat rrotull jetonin 400 të krishterë katolikë, kryesisht femra, pasi siç e thamë edhe më sipër, për të njëjtat arsye, meshkujt ishin konvertuar në myslimanë.[8] Të njëjtën gjë transmeton edhe relacioni i vitit 1716.[9] Vlen të theksohet se, në të gjitha relacionet e përmendura, argjipeshkvi Pjetër Karagiq nuk e përmend fare problemin e islamizimit për asnjë famulli tjetër, përveçse për famullinë e Prizrenit. Përjashtim bën vetëm relacioni i vitit 1715, përmes të cilit argjipeshkvi Karagiq na njofton se Prizreni dhe fshatrat rrotull kishin gjithsej 349 të krishterë katolik, ku si gjithkund dominonin femrat.
Më tej në relacion ai shprehet, “Në atë famulli, dhe në të gjitha famullitë e tjera të krahinës, meshkujt janë konvertuar në mysliman me qëllim që të mos paguanin taksat që u kishin vendosur osmanët, disa të tjerë ishin konvertuar për shkak të varfërisë së madhe, dhe pjesa tjetër ishte konvertuar sepse nuk e duronte dot përbuzjen kur thirreshin me fjalën fyese ‘raja’.[10] Ndërsa në lidhje me Plavën dhe Rugovën, argjipeshkvi Karagiq informonte se, para largimit të françeskanëve (viti 1515), në ato vendbanime jetonin më shumë se 500 të krishterë katolik, të cilët tashmë vizitoheshin së paku një herë në vit nga dom Ndre Braçani, kurse françeskanët ishin më të përkushtuar dhe i vizitonin fshehtazi me qëllim që ata të rezistonin e të mos konvertoheshin në mysliman.[11]
Ndërsa në relacionin e vitit 1722, argjipeshkvi Karagiq ndërsa fliste për gjendjen në Prizren, tregon: “Këta pak besimtar të krishterë që kanë mbetur në Prizren, janë katolik të vërtetë, ndërsa në fshatrat rrotull ka vetëm besimtare të krishtera, pasi meshkujt janë konvertuar në mysliman me qëllim që ose tu shpëtonin taksave të rënda, ose të mos zhyteshin më tej në varfëri, ose të mos përbuzeshin me fjalë e sjellje fyese.” [12] Nga relacioni i vitit 1725, mësojmë se në famullinë e Prizrenit, gjendja nuk ishte aspak e qetë, pasi shumë herë osmanët kishin kryer raprezalje nëpër kisha, duke u kërkuar besimtarëve të krishterë që të largoheshin prej andej, dhe këta të fundit duke mos pasur guxim që t’i kundërshtonin pasi kishin frikë se do të vriteshin, thjesht largoheshin.[13]
Nga aneksi i këtij relacioni, mësojmë se konvertimi në islamizëm nga famullia në famulli, ka përfshirë disa fshatra që i përkisnin këtij territori. Vetëm në territorin e famullisë së Zymit, kishte ndodhur që, për shumë fshatra arqipeshkvi të shënonte, “besimtare të krishtera katolike”, dhe vetëm në dy fshatra të shënonte “besimtar të krishterë katolik.” Interesant është fakti se, për territorin e famullisë së Prizrenit, arqipeshkvi raportonte për 16 fshatra të “besimtarëve të krishterë,” dhe për katër fshatra shkruante, “besimtare të krishtera.” Për territorin e famullisë së Pejës, argjipeshkvi raporton për vetëm 49 fshatra për të cilat shkruan “besimtarë të krishterë.”
Për territorin e famullisë së Gjakovës, për 20 fshatra argjipeshkvi ka shënuar vetëm “besimtarë të krishterë,” për territorin e famullisë së Janjevës ka shënuar tre fshatra të “besimtarëve të krishterë,” ndërsa për gjashtë fshatrat e tjerë ka shënuar vetëm “besimtarë të krishterë.”[14]
Relacionet e Mikel Summës
Në relacionin e vitit 1729, argjipeshkvi Mikel Summa, shkruante për laramanët dhe për martesat e tyre, duke kërkuar autorizim që ai të mund t’i pajiste me leje martesore.[15] Ndërsa, në të gjitha relacionet e mëvonshme, arqipeshkvi Summa nuk flet më as për islamizmin e as për laramanët.
Relacionet e Gjon Nikollë Kazazit
Ndërsa Gjon Nikollë Kazazi duke informuar papa Benediktin XIV, sa i takonte çështjes se kush ishin besimtar katolik, jep gjithashtu disa informacione edhe mbi laramanët, këta besimtarë të fshehtë që jetonin në argjipeshkvinë e tij. Kategoria e dytë e besimtarëve të krishterë në argjipeshkvinë e Shkupit, ishin laramanët, pra, katolikët e fshehtë, që për shkak se nuk dëshironin apo nuk kishin mundësi për të paguar taksat e rënda si dhe gjobat, apo për shkak se nuk duronin dot poshtërimet, fyerjet dhe keqtrajtimet nga osmanët, publikisht shfaqeshin si mysliman, por së brendshmi kishin mbetur të krishterë katolik dhe nuk kishin dëshirë që të largoheshin nga besimi i tyre.
E vërteta është se laramanët ishin besimtarët më të rënduar të asaj kohe, për shkak se u duhej që ta ruanin besimin e tyre të krishterë në brendinë shpirtërore të tyre, dhe të mos e tregonin këtë publikisht askund e për askënd, me përjashtim të priftërinjve të cilëve u rrëfenin edhe gjendjen e tyre. Të tillë besimtarë, të fshehtë, kishte me mijëra, që jetonin të shpërndarë në të gjithë arqipeshkvinë e Shkupit. Çka është interesante lidhet me faktin se, gratë e besimtarëve të tillë, kishin mbetur të krishtera, gjë që e deklaronin edhe publikisht si me fjalë ashtu edhe me vepra. Vajzat nga familjet laramane, të cilat martoheshin dhe kurorëzoheshin me laraman, së brendshmi ndiheshin të krishtera, por edhe ato publikisht shfaqeshin si myslimane. Gjendja me laramanët ishte torturuese; ata jetonin më saktësisht kështu:
Publikisht, që të gjithë mbanin emra osman, ushqeheshin sipas traditave osmane,[16] madje edhe në ditët e festave myslimane që kisha e ndalonte, shkonin në xhami, dhe një pjesë e madhe e tyre kryenin edhe ritin e synetit, me qëllim që të mos identifikoheshin si të krishterë. Sa herë që pyeteshin nga organet shtetërore, ata gjithmonë deklaroheshin si qytetar osman, mysliman, dhe kur ndërronin jetë varroseshin në varrezat myslimane dhe sipas ritualeve islame. E gjitha kjo ishte jeta e tyre në sytë e publikut, ndërkohë, në shtëpitë e tyre, në fshehtësi të plotë, ata praktikonin besimin e krishterë, pagëzonin fëmijët, rrëfeheshin, merrnin krezmimin, kremtonin ditët e shenjta të krishtera, siç ishte pashka, krishtlindja, e kështu me radhë, luteshin, mbanin meshë për shpirtrat e të ndjerëve, i rrisnin fëmijët e tyre nën frymën e besimit të krishterë, pra, ata ishin më shumë bireligjioz sesa laraman, çka e komplikonte së tepërmi jetesën e tyre.
Argjipeshkvi ishte i mendimit se një veprim i tillë i laramanëve nuk ishte aspak korrekt, dhe se ata, me qëllim që të merrnin sakramentet e lejuara, duhej që ta pranonin publikisht se ishin besimtar të krishterë dhe jo mysliman.[17] Argjipeshkvit i ishin bërë të njohura dikutimet e kuvendeve krahinore mbi këtë temë, si dhe, deklaratat sipas të cilave laramanët nuk ishin të gatshëm që të merrnin sakramentet. U diskutuan gjithashtu, edhe faktet si dhe pyetjet e shumta të ipeshkvinjve, të priftërinjve si dhe të françeskanëve, pa lënë mënjanë as sugjerimet e misionarëve vendas dhe atyre që kishin ardhur nga Italia.
Kongregata kishte lëshuar një numër të pakufizuar përgjigjesh dhe udhëzimesh me natyrë përgjithësuese dhe të papërcaktuar, prej të cilave ishte e vështirë të merrej një përgjigje pozitive apo negative e qartë, pasi udhëzimet në tërësinë e tyre nuk ishin të prera dhe bashkë me kuptimet kishin edhe nënkuptime, çka e bënte të vështirë zbatimin e tyre në praktikë. Argjipeshkvi Kazazi nuk po kërkonte vendime të reja, as përgjigje spekulative apo zgjidhje hipotetike, ai thjeshtë dëshironte që ta informonte papën se cila ishte praktika e përdorur në lidhje me këtë çështje, jo vetëm në Shkup, por kudo nëpër gjithë ipeshkvitë e Shqipërisë, si për shembull, në Shkodër, në Sapë, në Durrës, në Pult, e kështu me radhë.
Cilado të ishin udhëzimet, vendimet apo direktivat spekulative, ipeshkvi thjesht dëshironte që të informonte se çfarë ishte duke u praktikuar për momentin, sepse, laramanët, vërtetë pagëzoheshin, rrëfeheshin, kungoheshin, krezmoheshin, lidhnin martesa, mbanin meshë për shpirtrat e të ndjerëve të tyre, si dhe i merrnin të gjitha sakramentet, bashkë me gjithë ndihmat shpirtërore njëlloj si gjithë të krishterët e tjerë, por ata nuk deklaroheshin publikisht si të krishterë. Kjo ndodhte gjithandej në të gjitha famullitë, dhe sipas kësaj punonin edhe famullitarët, misionarët e rregullt si dhe ipeshkvit.[18]
Me aq sa dinte argjipeshkvi, asnjë nga këta nuk kishte larguar askënd nga jeta sakramentale. Madje, edhe ai vetë, kur ishte rikthyer në argjipeshkvi si një famullitar i ri, kishte vërejtur të njëjtën praktikë shërbese, që vazhdonte edhe në kohën për të cilën jemi duke folur, praktikë që natyrshëm e kishte ndjekur edhe ai. Përgjatë viteve të shërbesës së tij, ai ishte gjendur shumë herë në situata të pakëndshme dhe madje edhe qesharake, kur ishte përpjekur të arrinte diçka duke vendosur kushte në raste të veçanta, ose duke vepruar me shpresë se laramanët një ditë do të vendosnin që të deklaronin publikisht se në fakt ishin të krishterë. Megjithatë, pavarësisht gjithçkaje që kishte bërë, tashmë nuk i kishte mbetur asnjë fije shprese se laramanët do ta gjenin guximin për tu deklaruar publikisht si të krishterë, kjo edhe për shkak se jeta vazhdonte si më parë, me të njëjtat vështirësi e privacione, çka shkonte në favor të shkëputjes përfundimtare të laramanëve nga kisha.
Kjo situatë po bëhej gjithnjë e më e pakuptimtë për klerin e krishterë, që, në vend se të përjetonte lehtësim për qëndrimet e tij, në vend që të ndjente qetësi në shpirt, përballej gjithnjë e më shumë me ankthin dhe frikën, pikërisht për shkak se ua ndante sakramentet edhe laramanëve, çka e ekspozonte përballë rreziqesh dhe mundimesh të patregueshme, madje duke ia vendosur edhe vetë jetën në rrezik, e duke e bërë që të duronte të këqija të ndryshme, dhembje e dëme të mëdha financiare për shkak të shpenzimeve pafund. Siç po dukej, ishte më se e mjaftueshme që të mos ua pagëzonin laramanëve fëmijët, e madje atyre të mos u ndaheshin as sakramentet e tjera.[19] Tashmë ishte e nevojshme që atyre të mos u flitej më për arritjen e shpëtimit të amshueshëm, sepse e folura nuk përmirësonte asgjë tek ata; rrëfimi i besimit në një formë të tillë nuk ishte i mjaftueshëm. Priftërinjtë tashmë, nuk duhej që të shërbenin meshë, për shpirtrat e të ndjerëve laraman.
Pikërisht kur ata ta kuptonin se, rrëfimi i besimit në një mënyrë të tillë, nuk kishte as dobi e as përfitim, do tu duhej që të merrnin një vendim të prerë, përndryshe nga brezi në brez do të vazhdonte largimi nga kisha e bashkë me të do të humbnin edhe çdo përkrahje të mundshme. Argjipeshkvi ishte i bindur tashmë se, ishte mision i pamundur që t’i bëje laramanët të deklaronin publikisht se ishin të krishterë për shkak se ata kishin një frikë të tmerrshme nga osmanët, si dhe nuk dëshironin që të paguanin gjobat e majme apo të merrnin mbi vete edhe detyrime të tjera tatimore. Në këto kushte, Selia e Shenjtë duhej të shprehej qartë se cila duhej të ishte metodika e sjelljes ndaj laramanëve. Nëse ajo vendoste që laramanëve të mos u ndaheshin sakramantet, duhej që ta thoshte qartë se ky ishte vendimi i saj, dhe priftërinjtë në çdo rast do ta respektonin dhe do ta zbatonin atë.[20]
Në rast se Selia e Shenjtë do të vendoste që ndaj laramanëve të aplikohej një sjellje tjetër, sërish do të duhej që të ishte e qartë për këtë, me qëllim që priftërinjtë tua ndanin edhe sakramentet e tjera laramanëve, duke mos i lënë pas dore shpirtrat e shumtë të tyre, me qëllim që, edhe pse ishin të frikësuar deri në palcë, dhe e ndiqnin besimin në mënyrë jokorrekte, sërish të kishin një mundësi për të mos u larguar nga kisha e për të shkuar drejt një shkatërrimi të sigurt. Priftërinjtë do të vepronin pikërisht ashtu si do të udhëzoheshin nga Selia e Shenjtë, mjaftonte vetëm që ajo të ishte e qartë për çdo direktivë që do të ndante me ta.[21]
Një direktivë e qartë dhe e prerë e Selisë së Shenjtë, do të ishte lehtësim për ndërgjegjen e priftërinjve, të cilët më pas do të shërbenin pa frikë, dhe do të ishin të sigurt se Selia e Shenjtë nuk do të injoronte asnjë vendim të tyre. Si përfundim, argjipeshkvi ishte i mendimit dhe iu lut Selisë së Shenjtë që kjo e fundit të nxirrte një dekret përfundimtar përmes të cilit ta përcaktonte qartë se, feja duhej respektuar edhe atëherë kur praktikohej fshehtazi. Sipas rregullave të përgjithshme, që kishin karakter absolut, laramanëve u duheshin ndarë sakramentet, por gjithashtu, nuk duhej lejuar që të dëmtohej besimi i vërtetë.
Në këtë kontekst, argjipeshkvi shprehej kështu, “Ne thjesht dhe vetëm po njoftojmë se në këto anë, me këtë popull dhe në këto rrethana, situata është “hic et nunc”, pra, gjithçka funksionon sipas logjikës “sot për sot, tani dhe këtu”, çka bën që të mos hidhet asnjë hap drejt ndryshimit të gjendjes, dhe që shumë shpirtra të mbesin pa shpresë e të shkojnë drejt humbjes.[22] Pikërisht ky është një fragment nga relacioni i argjipeshkvit të Shkupit, Gjon Nikollë Kazazi, dërguar Kongregatës për Përhapjen e Fesë, në vitin 1743, dhe që fillon kështu:
“Shumë i nderuar atë, duke parë shkurtimisht gjendjen në argjipeshkvinë e Shkupit, po ia njoftoj me përulësi dhe me mirësi atërore, Shenjtërisë Suaj, çështjet kryesore që lidhen me praktikat fetare që rrjedhin nga njoftimet e përbashkëta të besimtarëve, që nuk vijnë në mënyrë spekulative, por që janë, problematika të përditshmërisë sonë, me të cilat edhe ju kemi njohur më parë, pa e fshehur në asnjë rast ndjeshmërinë tonë ndaj kishës.
Të gjitha këto raportime, i bëjmë me qëllim që misionarët tanë të gjorë të mos vazhdojnë të mbesin nën mundime, shqetësime dhe frikë të vazhdueshme e në dilemë se mos janë duke vepruar symbyllur, çka mund të ndikojë tek besimtarët dhe te shpirtrat e tyre. Meqë jemi pjesë e kishës romake, e meqë e kemi shprehur besimin tonë me çmimin e jetës dhe të fatit tonë, nuk mund ta mohojmë se ka plot raste që në mes të jobesimtarëve na zë dëshpërimi dhe nuk kemi guximin që të tolerojmë gjërat që shohim e që për ne janë të huaja.” Më tej argjipeshkvi vazhdon:
“I gjithë relacioni përfshin tre pjesë. Pjesa e parë, në mënyrë transparente, dëshmon gjendjen e sotme të përditshmërisë në përpjekjet tona për të përhapur besimin. Në pjesën e dytë, jepen raste të ndryshme që kanë qenë dhe do të vazhdojnë që të jenë të lejuara, në rast se Shkëlqesia Juaj vendos kështu. Një çështje me rëndësi, lidhet me gjendjen e mjerë dhe aspak shpresëdhënëse të besimtarëve të krishterë të Shkupit, të cilët ndahen në dy kategori. Në kategorinë e parë klasifikohen ata besimtarë që paguajnë taksat, dhe i përballojnë mundimet e sakrificat falë dashurisë për Selinë e Shenjtë, e po ashtu, paguajnë edhe gjobat, keqtrajtimet dhe vrasjet. Këta shpeshherë përballen edhe me vdekjen, madje, duke humbur çdo gjë, e këta jemi të gjithë ne që po jetojmë në qytete e po përpiqemi që të përhapim besimin e shenjtë, duke mos u kursyer para asnjë mundimi.” [23]
Pasi bën një hyrje kaq prekëse, argjipeshkvi e vazhdon relacionin, duke e njoftuar papën përmes Kongregatës për laramanët. Me qëllim që ta bind Selinë e Shenjtë, si dhe Kongregatën për qëndrimin e qartë që ajo duhet të përcjell tek priftërinjtë, sidomos kur bëhej fjalë për ndarjen e sakramenteve, ai referon disa shembuj konkret nga përditshmëria e asaj kohe e besimtarëve të krishterë. Të gjitha rastet që referonte, i theksonte, me qëllim që të kuptohej më lehtë gjendja e argjipeshkvisë së Shkupit, në shekullin e XVIIItë.
Argjipeshkvi gjithashtu shkruante edhe për dy raste, kur personave të caktuar nuk kishte mundur që tu ndante sakramentet. Njëri prej këtyre rasteve lidhej me një besimtar nga Kratova të quajtur Nikollë, i cili për të mos iu nënshtruar keqtrajtimeve të osmanëve, dhe sulmeve të tyre, kishte marrë një emër jeniçeri mysliman.[24] Madje, ai kishte pranuar edhe ritin e synetit, së bashku me besimin mysliman në mënyrë publike. Me myslimanë të tjerë kishte shkuar në xhami, për të kryer edhe ritet fetare myslimane. Edhe kur të ndërronte jetë, do të varrosej sipas riteve islame, ndërkohë që në shtëpinë e tij përpiqej që ta ruante besimin e krishterë, bashkë më anëtarët e tjerë të familjes që i kishte të shumtë. E njëjta gjë kishte ndodhur edhe me tre familje të tjera të krishtera, të cilat, nuk donin që të paguanin taksat, dhe që, për shkak të egërsisë së spahiut që po i kërcënonte se do t’i largonte nga pronat e tyre pikërisht sepse ishin të krishterë, pesë vite më parë pranuan që të kalonin në islamizëm.[25]
Argjipeshkvi gjithashtu pohonte se, laramanët vazhdimisht luteshin e përgjëroheshin që tu lejohej marrja e sakramenteve. Ai gjithashtu pohonte se, nuk e kishte lejuar diçka të tillë që të ndodhte, mirëpo kishte rastisur që një prift tjetër, në padije dhe pa pasur asnjë udhëzim të saktë, kishte lejuar që edhe laramanët t’i merrnin sakramentet. Problemi i laramanëve ishte sa i mprehtë aq edhe i vështirë për tu zgjidhur, për shkak se ata ditë pas dite po i humbisnin shpresat se mund të qëndronin në besimin e krishterë, e kështu do të përfundonin me trup e me shpirt në besimin islam, duke u larguar përfundimisht prej krishterimit nga brezi në brez, për të mos u rikthyer më kurrë në gjirin e kishës. Me qëllim që kjo të mos ndodhte, dhe që ata të mos shkonin përfundimisht në humbje, argjipeshkvi kërkonte që të nxirrej ndonjë vendim pozitiv, mbështetës, i qartë dhe plotësisht i zbatueshëm me qëllim që edhe priftërinjtë të dinin sesi të vepronin, duke ua ndarë sakramentet edhe laramanëve shoqëruar me ndonjë dënim të lehtë fetar. Argjipeshkvi shkruante se, e kishte plotësisht të qartë se mund të përballej me mosmarrëveshje apo edhe me tallje kur të dëgjohej që fliste për gjëra të tilla, por ai theksonte se ishte i detyruar që t’i shprehte të gjitha këto shqetësime, sepse nuk dëshironte që të vepronte si një “i verbër në errësirë” që vepron pa pasur asnjë komunikim me Selinë e Shenjtë.
Ndërsa shkruante për gjithë këto rrethana sfiduese, dhe për këto situata që në praktikë ishin të vështira për tu zgjidhur, ai jepte edhe disa shembuj konkretë me qëllim që tabloja të ishte sa më e e qartë, dhe kështu të mendohej edhe për ndonjë mënyrë sesi të lehtësoheshin misionarët që përballeshin çdo ditë e më shumë me laramanët dhe problematikat e tyre, duke u ekspozuar ndaj vështirësive të shumta, si dhe ndaj varfërisë e cila ishte për ata si një konstante e përhershme.[26] Argjipeshkvi gjithashtu, dëshironte ta sqaronte se në vende të ndryshme, edhe myslimanët e njohur e të pushtetshëm ishin informuar se cilët ishin besimtarët laraman. Pikërisht këtyre myslimanëve laraman u njiheshin edhe emrat e tyre të krishterë, përmes të cilëve u shërbehej e u ndaheshin sakramentet fshehtazi. Myslimanët e pushtetshëm dhe të njohur nëpër komunitet, si dhe pashallarët ishin njoftuar se laramanët e fshihnin besimin e tyre të krishterë, për të mos mbajtur mbi shpinë barrën e rëndë të taksave. Kishte nga ata pushtetar e pashallarë osmanë që nuk shqetësoheshin prej kësaj, por kishte edhe të tjerë që pasi informoheshin për laramanët, vepronin ndaj tyre duke i detyruar që të përfshiheshin në ritin e synetit, si dhe të shkonin për vizitë nëpër xhamitë myslimane.
Përfundim – Qëndresa e fshehtë e besimit dhe drita nën hijen e frikës
Historia e përshkruar në relacionet e argjipeshkvinjëve shqiptarë të shek. XVIII është një nga faqet më prekëse të qëndresës shpirtërore të popullit tonë. Nëpërmjet dëshmive të Pjetër Karagiqit, Mikel Summës dhe Gjon Nikollë Kazazit, para nesh shpaloset një tablo e dhimbshme, por njëkohësisht madhështore, e jetës fetare në kohën e sundimit osman. Këto dokumente nuk janë vetëm raporte kishtare; ato janë rrëfime të gjalla për njerëz të thjeshtë që u detyruan të zgjedhin midis mbijetesës dhe besimit, midis trupit dhe shpirtit.
Nëpërmjet relacionit të Pjetër Karagiqit, ku përmenden qytete si Prizreni, Peja, Gjakova e Janjeva, kuptohet qartë se procesi i islamizimit kishte përfshirë një pjesë të madhe të popullsisë shqiptare, sidomos meshkujt. Taksat e rënda, gjobat e padrejta dhe përbuzja me të cilën osmanët trajtonin të krishterët, i shtynë shumë burra të ndërronin fenë, shpesh vetëm për të siguruar bukën e fëmijëve. Megjithatë, në këtë errësirë të detyruar, shfaqet një dritë e heshtur, ajo e grave shqiptare – nënave, motrave dhe bijave që, ndonëse të pambrojtura, mbetën besimtare të pathyeshme. Ato ishin shpirti i gjallë i krishterimit në ato troje, mbajtëset e traditës, të lutjes, dhe të shpresës.
Përmes fjalëve të argjipeshkvit Karagiq, kuptojmë se për shumë familje, feja ishte kthyer në një barrë, por edhe në një strehë shpirtërore që nuk mund të braktisej lehtë. Me kalimin e viteve, numri i katolikëve të vërtetë zvogëlohej, por në heshtje lindte një kategori e re: laramanët – ata që, nga frika e pushtetit dhe nga nevoja e jetesës, e pranonin publikisht fenë islame, por në zemrën e tyre e ruanin Krishtin.
Kjo kategori e laramanëve është ndoshta më prekësja dhe më njerëzorja e gjithë kësaj historie. Ata nuk ishin as tradhtarë, as të pabesë; ishin njerëz të copëtuar midis frikës dhe dashurisë për Zotin. Argjipeshkvët i shikonin me mëshirë, por edhe me shqetësim, sepse ndodheshin përballë një dileme të madhe: a duhet që t’u ndaheshin sakramentet këtyre besimtarëve të fshehtë, që jetonin si myslimanë por që në shpirt ishin të krishterë?
Në këtë kontekst, relacionet e Gjon Nikollë Kazazit janë ndër më të rëndësishmet, sepse japin një pamje të thellë psikologjike dhe shpirtërore të kohës. Argjipeshkvi Kazazi i dërgon Papa Benediktit XIV një pasqyrë të sinqertë dhe të dhimbshme të realitetit: njerëz që ditën shkonin në xhami, mbanin emra myslimanë dhe kryenin synetin, por natën, në fshehtësi, ndiznin qirinj, luteshin, pagëzonin fëmijët dhe festonin Krishtlindjen e Pashkët si të krishterë. Ai i përshkruan laramanët si shpirtra të ndarë në dy pjesë – me trup në botën e pushtuesve, por me shpirt të lidhur pas Krishtit.
Kjo dyfytyrësi e detyruar ishte një mënyrë e mbijetesës. Laramanët nuk e mohonin fenë për bindje, por për mbijetesë. Ata nuk dëshironin pasuri apo lavdi, por donin të jetonin në paqe, të mos përbuzeshin, të mos humbnin tokën e shtëpinë. Megjithatë, për ta, feja nuk ishte harruar; ajo mbeti si një zjarr i fshehtë nën hirin e frikës, që digjej me përulësi dhe dashuri.
Argjipeshkvi Kazazi, me urtësi dhe ndjeshmëri të thellë, kërkonte që Selia e Shenjtë të jepte udhëzime të qarta për mënyrën se si duhej të sillej kleri ndaj tyre. Ai nuk kërkonte ndëshkim, por mirëkuptim. Ai e dinte se shpirtrat e laramanëve ishin të plagosur, se zemrat e tyre ishin të lodhura nga frika, dhe se kishin nevojë më shumë për mëshirë sesa për dënim. Për këtë arsye, ai kërkonte që edhe atyre t’u ndaheshin sakramentet, që të mos ndiheshin të braktisur nga kisha, sepse braktisja shpirtërore do t’i shtynte drejt humbjes përfundimtare.
Në të gjitha këto relacionet, ndjejmë se argjipeshkvinjtë nuk janë vetëm drejtues fetarë, por janë edhe atër shpirtërorë të një populli që vuan. Ata janë ndërmjetës midis Zotit dhe një shoqërie të shtypur, mes dritës së besimit dhe errësirës së sundimit. Fjalët e tyre përshkohen nga dhimbja, por edhe nga shpresa; nga trishtimi për humbjet, por edhe nga krenaria për ata që qëndruan.
Në këtë udhëtim historik shfaqet qartë se besimi nuk është vetëm një akt publik, por një ndjenjë e thellë shpirtërore që mund të jetojë edhe në heshtje. Laramanët, me gjithë mëkatet që mund t’u atribuoheshin në dukje, ishin dëshmia më e fortë e faktit se dashuria për Zotin nuk mund të shuhej as me dhunë, as me frikë. Ata ishin simboli i një feje që mbijetoi në fshehtësi, e një shprese që u trashëgua nga brezi në brez.
Kjo histori na kujton se feja, kur është e rrënjosur në shpirt, është e pamposhtur. Ajo mund të fshihet, mund të ndrydhet, mund të detyrohet të heshtë, por kurrë nuk shuhet. Populli ynë, edhe në vitet më të errëta, arriti ta ruajë identitetin e vet shpirtëror falë njerëzve të tillë të heshtur – grave të forta, priftërinjve të përkushtuar dhe besimtarëve të thjeshtë që, në fshehtësi, mbanin gjallë dritën e shpresës.
Në përfundim, mund të thuhet se relacionet e Karagiqit, Summës dhe Kazazit janë një testament shpirtëror i shqiptarëve të asaj kohe. Ato na mësojnë se besimi nuk është vetëm dogmë apo ritual, por qëndresë, dashuri dhe besnikëri. Këta argjipeshkvinjë, me zemër të lënduar por me shpirt të fortë, e ngritën zërin e tyre jo për lavdi, por për drejtësi, për të mbrojtur shpirtin e popullit të tyre.
Kjo temë na fton të reflektojmë mbi vlerën e lirisë, të fesë dhe të identitetit tonë. Ajo është një kujtesë e gjallë se edhe kur drita fshihet nën hijen e frikës, ajo nuk shuhet kurrë – sepse në çdo kohë, gjithmonë ka pasur e do të ketë njerëz që e mbajnë gjallë me përulësi e dashuri, siç e mbajtën laramanët në zemrat e tyre, duke e dëshmuar me jetën e tyre se besimi i vërtetë nuk vdes kurrë.
—————————————–
[1] ASCPF, Acta, vol. 10 ( 95.33) dhe vol. 14 (369.18) 891 ASCPF, SOCG, vol. 569, f. 76 – 81.
[2] ASCPF, SOCG, vol. 634, f. 698 – 711.
[3] ASCPF, SOCG, vol. 678, f. 275-284.
[4] ASCPF, SOCG, vol. 757, f. 90 – 91.
[5] ASCPF, SOCG, vol. 798, , f. 380 – 420.
[6] AAV, S. Congre. Concilii-Relat. Visitationes ad limina Scopien, vol. 728, visita 1719.
[7] AAV, S. Congre. Concilii-Relat. Visitationes ad limina Scopien, vol. 728 visita 1710.
[8] AAV, S. Congre. Concilii-Relat. Visitationes ad limina Scopien, vol. 728 visita 1713.
[9] AAV, S. Congre. Concilii-Relat. Visitationes ad limina Scopien, vol. 728 visita 1716.
[10] AAV, S. Congre. Concilii-Relat. Visitationes ad limina Scopien, vol. 728, visita 1719.
[11] AAV, S. Congre. Concilii-Relat. Visitationes ad limina Scopien, vol. 728, visita 1719.
[12] AAV, S. Congre. Concilii-Relat. Visitationes ad limina Scopien, vol. 728, visita 1722.
[13] AAV, S. Congre. Concilii-Relat. Visitationes ad limina Scopien, vol. 728, visita 1725.
[14] AAV, S. Congre. Concilii-Relat. Visitationes ad limina Scopien, vol. 728, visita 1725.
[15] Frok ZEFI, Mihael Summa nadbiskup Skopski (1695-1777), Osjek, (1994), f. 46.
[16] ASCPF, CP, vol. 97, f. 322r.
[17] ASCPF, CP, vol. 97, f. 322v.
[18] ASCPF, CP, vol. 97, f. 323r.
[19] ASCPF, CP, vol. 97, f. 323v.
[20] ASCPF, CP, vol. 97, f. 324r.
[21] ASCPF, CP, v. 97, f. 324r.
[22] ASCPF, CP, vol. 97, f. 325r.
[23] ASCPF, CP, vol. 97, f. 321rv.
[24] ASCPF, CP, vol. 97, f. 325r.
[25] ASCPF, CP, vol. 97, f. 326r.
[26] ASCPF, CP, vol. 97, f. 326r.
Postimi i Mëparshëm
