Nga Don Frok Zefi
Relatat e arqipeshkvit Matej Mazreku
Më 30 shtator të vitit 1760, arqipeshkvi Matej Mazreku, do të shkruante një relacion i cili do ti dedikohej kryesisht vizitës së tij kanonike në arqipeshkvinë e Shkupit. Pasi bën një përshkrim të shkurtër historik të së kaluarës së asaj arqipeshkvie, ai fillon të shkruaj kryesisht për vizitat e tij nëpër disa famulli për të cilat bën edhe një përshkrim të hollësishëm.[1]
Ky relacion duhet parë dhe kuptuar në kontekstin e zhvillimeve sociale e historike të shekullit të 18të duke mos e anashkaluar faktin, se i gjithë Ballkani i asaj kohe ishte nën sundimin e plotë të perandorisë osmane. Të dhënat që jepen në këto relacione kanë vështirësi për tu kuptuar siç duhet, megjithatë përmes një shpjegimi të kujdesshëm do të mundohem të sjell para lexuesve disa nga të dhënat më domethënëse të asaj epoke. Sipas relacionit të mësipërm, mësojmë se Ballkani i atij shekulli përtej Shqipërisë ishte një tokë shumë pjellore, dhe pikërisht për këtë arsye shumë familje të krishtera shqiptare nga malësitë shqiptare zhvendoseshin drejt tokave të punueshme. Ata ishin njerëz krenar, kishin një temperament energjik, dhe ishin gjithmonë të gatshëm për të mbrojtur gjënë dhe jetën e tyre, edhe kur u duhej që edhe të vrisnin për ti ruajtur ato. Ata ishin malësor gjaknxehtë për nga natyra, e kishin të vështirë që ti duronin osmanët, të cilët i keqtrajtonin, i mundonin dhe i rëndonin me taksa shumë të rënda. Pikërisht se ishin të tillë nuk mungonin as përplasjet me forcat e ushtrisë osmane, nëpër të cilat vriteshin shumë ushtar osman, çka bënte që malësorët të detyroheshin që ti shpëtonin hakmarrjes, duke ikur në Serbi me emra të ndryshuar, e me dëshirën për të mbetur të krishterë.
Megjithatë, ikja jo gjithmonë ishte zgjedhja e duhur, pasi osmanët u dërgonin pas hoxhallarët e tyre të cilët i detyronin që ti bënin djemtë synet, me qëllim që ta fyenin besimin e krishterë, dhe të premteve të shkonin në xhami. Probleme krijoheshin në momentin kur këta besimtarë pranonin të ndërronin fenë dhe të konvertoheshin në mysliman, pasi ndikonin si tek fëmijët ashtu edhe tek gratë e tyre që të bashkoheshin me ta në fenë e re. E gjitha kjo bëri që një numër i konsiderueshëm besimtarësh të krishterë të kalonin në besimin islam, konvertim ky të cilit i rezistoi vetëm një numër i vogël grash të krishtera të kaluara në moshë, të cilat nuk pranuan në asnjë mënyrë ta braktisnin besimin e tyre të krishterë.
Arqipeshkëv Mazreku e shpjegonte këtë kalim kaq të lehtë të tyre në islamizëm, me atë çka ai e quante “natyrë e tyre e çoroditur dhe fodulle” e cila nuk kishte lidhje me mosnjohje nga ana e tyre e besimit të krishterë, pasi e vërteta ishte se ata e kishin marrë edukimin e krishterë ndërkohë që nuk kishte shumë kohë që kishin ardhur nga Shqipëria.[2] Këtë bindje të tij ai e ilustron me përvojën e kelmendasve, të cilët në vitin 1737, pikërisht në kohën e luftës me osmanët ishin arratisur në territoret austriake të Hrtkovcit e Nikincit. Duke qenë se edhe 20 vite pasi ishin arratisur, ata nuk kishin mundur që tu përshtateshin rrethanave të atjeshme, rreth 20 shtëpi të kelmendasve ishin kthyer sërish në territoret nga ku kishin ikur të cilat ende ishin nën sundimin osman e kryesisht në Shqipëri e Serbi. Ajo çka ndodhi më pas me ta është e qartë, sapo u rikthyen, që të gjithë u konvertuan në islam.[3]
Mirëpo këta shqiptarë të islamizuar filluan të ishin shqetësim për priftërinjtë dhe për besimtarët e tjerë të krishterë, pasi shkaktonin shumë trazira dhe keqtrajtime. Gjatë dhjetë viteve të shkuara kishte ndodhur që të kishin vrarë 15 besimtarë të krishterë dhe heretik.[4] Kjo sjellje e tyre gjente mbështetje dhe inkurajim më së shumti nga pashallarët dhe qeveritarët e tjerë osman, të cilët kishin shumë besim tek ata sidomos për shkak të natyrës së tyre tepër luftarake, e cila binte shumë në sy në luftrat që zhvilloheshin kundër austriakëve, nëpër të cilat ata merrnin pjesë në shfarosjen e priftërinjve dhe të besimtarëve të krishterë.[5]
Ndërsa jep informacione për besimtarët e kësaj arqipeshkvije, arqipeshkvi tregon se besimtarët e tij ishin njerëz të ndershëm, të qëndrueshëm në besim, të cilët i kremtonin festat e krishtera me korrektesë, dhe i kryenin me zell edhe detyrimet e tyre kishtare, e respektonin gjithashtu papën dhe Kongregatën, edhe pse jetonin në rrethana tiranike, heretike, e gjithmonë të rrethuar nga myslimanët, grekët, serbët, dhe romët. Mes tyre nuk ishte traditë që të organizoheshin festa karnavalesh me maska, ndërsa nuk lejohej që një mashkull e një femër të komunikonin me njëri – tjetrin në publik. Arqipeshkvi sqaron se, kjo ndodhte vetëm te besimtarët të cilët e deklaronin publikisht përkatësinë e tyre fetare. Kishte shumë raste kur këta besimtarë nuk e kishin mundësinë që të paguanin taksat, dhe pikërisht në ato raste u vinte në ndihmë arqipeshkvi dhe priftërinjtë të cilët shumë shpesh paguanin taksat në vend të tyre[6] me qëllim që ti shpëtonin nga burgu, apo të mos lejonin që myslimanët tua rrëmbenin fëmijët. Besimtarët e krishterë të cilët e kishin shprehur edhe publikisht besimin e tyre, pavarësisht keqtrajtimeve të rënda dhe rrezikut për të humbur gjithçka, duke përfshirë edhe jetën, sërish i qëndruan besnik besimit të tyre të krishterë, të cilin e ruajtën të pastër e në dëgjueshmëri të plotë ndaj papës dhe selisë së shenjtë.
Edhe marrëdhëniet sociale ishin përherë të tensionuara e të ngatërruara; sipas relacionit në fjalë, myslimanët mundoheshin vazhdimisht që tua mbushnin mendjen të krishterëve që të hiqnin dorë nga besimi i tyre, duke u ngulitur në kokë si të vegjëlve ashtu edhe të rriturve se ungjilli mësonte se ata duhej të bëheshin mysliman dhe se priftërinjtë para vdekjes kalonin edhe vet në besimin islam. Arqipeshkvi i lutej me ngulm Kongregatës që ta ndihmonte arqipeshkvinë e tij të varfër duke dërguar për të sendet e nevojshme kishtare dhe liturgjike, sepse ishin tepër të nevojshme për të përforcuar besimtarët në besimin e tyre me qëllim që të rezistonin dhe të mos e braktisnin besimin e krishterë.[7]
Më tej në relacion, arqipeshkvi jep disa të dhëna mbi selinë e arqipeshkvisë së tij së bashku me disa të dhëna edhe për situatën e tij; mes të tjerash ai thotë se është arqipeshkv por pa katedrale e pa seli, duke theksuar se më parë arqipeshkvisë nuk i kishte munguar as katedralja e as selia. Ndërsa arqipeshkvia vuante nën pushtim, osmanët kishin plaçkitur gjithçka. Për arqipeshkvin si jeta ashtu edhe shërbesa ishin vështirësuar së tepërmi, pasi ai detyrohej shumë shpesh që ta ndërronte vendbanimin, çka ia mjeronte jetën ndërsa telashet nuk i sosnin kurrë. Gjatë gjithë vitit më shumë strehohej në shtëpi të ndryshme familjare, ose tek tregtarët dubrovnikas të Novi Pazarit, sesa në një banesë të vetën e të qëndrueshme. Duke jetuar në këtë mënyrë e në kushte kaq të vështira, për arqipeshkvin jeta nuk kishte asnjëherë siguri, për rehati as që bëhej fjalë, e gjithë kohës jetonte duke u përballur me rrezik në gjithçka e për gjithçka. Paramentet ipshkvnore i ruante nëpër shtëpitë e besimtarëve të ndryshëm; në njërën shtëpi ruante mitren, në shtëpinë tjetër ruante bastunin ipeshkvnor, e në një shtëpi tjetër ruante pluvialin. Këto gjëra që i kishte kaq të nevojshme për shërbesën, i shpërndante nga frika se mos binte pre e plaçkitjes, e në rast se ndodhte që të përballej me plaçkitje, të paktën të mos ia merrnin të gjitha njëkohësisht.
Në këtë relacion arqipeshkvi Mazreku, jep disa të dhëna edhe për priftërinjtë e arqipeshkvisë së Shkupit, ndërsa e mbyll relacionin duke e njoftuar Kongregatën për kërkesat e paraqitura nga çdo kishë e arqipeshkvisë së tij.[8]
Për vitet 1758, 1759, 1760 dhe 1761, arqipeshkvi Mazreku kishte mundur që ta merrte nga Koncili i Kongregatës lejen e duhur për zgjatjen e afatit të dërgimit të relacioneve në lidhje me vizitat kanonike të arqipeshkvisë.[9]
Më 01 tetor të vitit 1761, Kongregata për Përhapjen e Fesë njoftonte Koncilin e Kongregatës se arqipeshkvi i Shkupit e kishte dërguar relacionin në fjalë. Sekretari i Kongregatës për Përhapjen e Fesë i lutej sekretarit të Koncilit të Kongregatës që të lëshonte një leje me qëllim që kanoniku dom Vinko Radinkoviq, të ishte përfaqësuesi i arqipeshkvit në Romë, e në vend të tij të kishte mundësi që të vizitonte bazilikat e Romës. Me rastin e audiencës, më 28 nëntor të vitit 1761, papa i komunikoi arqipeshkvit Mazreku lirimin nga vizita “ad limina Apostolorum,” ndërsa më 16 dhjetor të vitit 1761, edhe Kongregata ia konfirmoi të njëjtin njoftim.[10] Për pasojë, ishte kanoniku Radinkoviq ai që kreu vizitat në vend të arqipeshkvit në bazilikën e shën Palit në rrugën “Ostia”, më 15 janar të vitit 1761, vizitë për të cilën benediktini Emanuel Kazallonisi, vikar i pavarur, firmosi dëshminë për kryerjen e saj.[11]
Më 19 janar të vitit 1762, në një prej mbledhjeve plenare të saj, Kongregata për Përhapjen e Fesë kishte diskutuar mbi relacionin e arqipeshkvit Mazreku, të shkruar më 30 shtator të vitit 1760. Nga përmbledhja e shkurtër e asaj çka u diskutua në atë mbledhje, kuptohet se Kongregata i konsideronte të rëndësishme për tu përfshirë në diskutime, si çështjen e laramanëve, si çështjen e martesave civile dhe kishtare, ashtu edhe çështjen e fermanit të cilin arqipeshkvi Mazreku po priste që ta merrte nga Stambolli.[12] Më tej në diskutime u përfshi edhe çështja e ndihmave për priftërinjtë e arqipeshkvisë së Shkupit, ku një rëndësi e veçantë iu dha Gjakovës dhe Zogajt të cilat ishin dy misione ose famulli të ndryshme, por që pavarësisht kësaj duhej ta merrnin ndihmën secila më vete, dhe jo siç e kishin marrë deri atëherë, në mënyrë të përbashkët. Duke marrë në konsideratë vështirësitë me të cilat përballeshin priftërinjtë, arqipeshkvia kishte kërkuar me lutje që ndihma për ta të shtohej, me qëllim që ata të kishin mundësi që ti përmbushnin detyrimet e tyre sidomos ndaj qeverisë osmane.[13] Në këto diskutime, arqipeshkvi kishte përfshirë edhe çështjen e ndihmave për riparimin e kishave në Zym dhe në Janjevë, pasi për riparimin e tyre ishte kërkuar leja nga qeveria krahinore; edhe selia ipeshkvnore e arqipeshkvit të Shkupit ishte një nga temat e rëndësishme të përfshira në diskutime.[14] Në fund i diskutua për sasinë totale të ndihmave që do të jepeshin, të cilat ishin shkruar të detajuara për çdo famulli shoqëruar me propozimin për shtimin e sasisë së tyre.[15]
Pas gjithë këtyre diskutimeve mbi relacionin e sipërpërmendur, Kongregata në 03 prill të vitit 1762, i dërgoi një njoftim edhe arqipeshkvit Mazreku, duke e njohur me të gjitha rezultatet e diskutimit. Midis të tjerash në njoftimin e dërguar, ishin të përfshira edhe lëvdatat e kardinalëve për ipeshkvin, sidomos për vullnetin e zjarrtë që ai pat treguar ndaj besimit të krishterë, për vigjilencën baritore të tij veçanërisht për shpëtimin e shpirtrave që ia kishte besuar bariu kryesor, e njëkohësisht e kishin vënë në dijeni edhe me përgjigjet ndaj gjithë kërkesave që ai u kishte dërguar.
Arqipeshkvit Mazreku iu dërgua gjithashtu edhe një kopje e kushtetutës së Benediktit të XIVtë, së bashku me udhëzimet dhe përgjigjet ndaj dyshimeve dhe paqartësive sa i takonte qëndrimit që ai duhej të mbante ndaj laramanëve. Sipas përgjigjes që dërgoi Kongregata mbi fermanin, u kuptua se nuk kishte vështirësi që Kongregata të jepte ndihmën e kërkuar për riparimin e kishave në Zym dhe në Janjevë, prandaj arqipeshkvi duhej të dërgonte llogarinë preventive, ku të mund të shihej e të kuptohej me përafërsi sa do të ishin shpenzimet për kryerjen e këtyre riparimeve.
Mirëpo duke qenë se Kongregata ditë pas dite ishte e ngarkuar me shpenzime të mëdha e deri diku edhe të jashtëzakonshme, për të gjitha kërkesat e tjera të arqipeshkvit kishte kthyer përgjigje negative, pavarësisht lutjeve për tu pajisur me sende liturgjike dhe me libra, të cilat ishin caktuar për arqipeshkvinë e Shkupit, e që arqipeshkvi do ti merrte prej përfaqësuesit të tij. Për të gjitha mundimet e jetës së përditshme, të cilat arqipeshkvi i duronte me besim të madh në Zot, Kongregata lutej dhe dëshironte që arqipeshkvi Mazreku të fitonte një shpërblim të madh prej Zotit, dhe i lutej Zotit që ti dhuronte atij jo vetëm sukses por edhe progres në shërbesën baritore të tij. [16]
Pas dhënies së këtyre përgjigjeve, më tej vazhdon udhëzimi që është shkruar më 03 prill të vitit 1762, me titull, “Përgjigje ndaj arqipeshkvit të Shkupit për dy çështje, njëra prej të cilave i përket shprehjes së hapur e publike të fesë, e tjetra i përket pjesëmarrjes së besimtarëve të krishterë në varrimet e heretikëve; çështje këto të cilat mua kardinalit Llovro Ganganelli, i lartëmadhërishmi dhe shumë i nderuari kardinal Spinelli, përfaqësues i Kongregatës së Shenjtë, m’i kishte caktuar për ti trajtuar e për ti zgjidhur.” Udhëzimi fillon me shprehjen e admirimit për arqipeshkvin Mazreku, që në kushte shumë të rënda ia kishte dal mbanë me sukses që të kryente vizitën kanonike të arqipeshkvisë së tij, duke i kryer me ndërgjegje të plotë të gjitha detyrimet. Duke parë me vëmendje relacionin e vizitës apostolike, kuptohet se ka qenë shumë e nevojshme që të shqyrtoheshin rastet të cilat mund të zgjidheshin me maturi e me mençuri. Më tej jepeshin udhëzimet për mënyrën sesi duhej që të ishte sjellja ndaj laramanëve, por që Kongregata të mund të përcaktonte me siguri të plotë mënyrën e zgjidhjes së problemit të pjesëmarrjes së besimtarëve të krishterë në varrimet e heretike, duhej që arqipeshkvi tu përgjigjej pyetjeve të mëposhtme:
- Gjatë varrimit a mbahej ndonjë rit, e nëse po, cili ishte ai?
- Cila ishte mënyra e varrimit? A ishte ajo e veçantë për heretikët apo ishte e përbashkët me zakonet e të tjerëve?
- Gostitë e përmortshme pas varrimit bëheshin sipas zakonit të vllehëve (“alla morlacca”)? A këndohej me atë rast? Si ishte pjesëmarrja dhe cilat ishin veçoritë në gostitë e përmortshme?
- A luteshin para dhe pas buke? E nëse po, cilat ishin ato lutje?
- A shërbeheshin besimtarët e krishterë me formulën, “lavdi të ndjerit dhe Zotit”?
Vetëm pasi arqipeshkvi tu përgjigjej këtyre pyetjeve, Kongregata do të nxirrte një dekret me udhëzime për pjesëmarrjen e besimtarëve të krishterë në varrimet e heretikëve.[17] Më në fund të gjitha udhëzimet iu dërguan arqipeshkvit Mazreku më 04 qershor të vitit 1763, shoqëruar me rekomandimin që tu shpërndaheshin sa më parë famullitarëve të arqipeshkvisë së Shkupit.[18]
Pas patriarkanës së Stambollit, edhe patriarkana serbe e Pejës e themeluar në nderim të Stefan Dushanit në vitin 1346, gëzonte një respekt të veçantë. Ajo ishte djegur gjatë kohës së sundimit osman, për tu rindërtuar përsëri nga veziri i madh Mehmet Sokolloviq në vitin 1557. Ky veprim nga ana e Mehmet Sokolloviqit, kishte qenë një lëvizje e suksesshme diplomatike, pasi ia kishte dalë që ti afronte ortodoksët serbë me perandorinë osmane. Për të dy patriarkët e parë ortodoks të Pejës, zakonisht pranohet dhe shkruhet se ishin kushërinj të afërt të vezirit të madh, Mehmet Sokolloviqit. Për shkak të politikës qeveritare, por edhe të lidhjeve farefisnore, patriarkana e Pejës, gëzonte të drejta dhe favore të pakufishme. Gjithashtu, duhet të përmendim këtu se kisha ortodokse serbe kishte arritur një marrëveshje shumë të volitshme me perandorinë osmane, të cilën e kishte shfrytëzuar në mënyrë të jashtëzakonshme kundër kishës katolike romane e kundër besimtarëve të saj të krishterë.
Për hir të së vërtetës duhet pranuar se, pozitat e kishës katolike romane në perandorinë osmane ishin shumë më të pafavorshme krahasuar me pozitat e kishës ortodokse. Asaj i njihej pozita ligjore, gjë që vërtetohet plotësisht nga fermanët osman dhe dekretet e shumta që dilnin në favor të saj nga qeveritarët osman. Kisha e krishterë katolike romane nuk ishte përkulur asnjëherë përballë perandorisë osmane, dhe nuk kishte lejuar asnjë ndikim të saj në punët e brendshme të kishës. Perandoria osmane nuk kishte asnjë ndikim në emërimin e kardinalëve, arqipeshkve, ipeshkve, sipas dëshirave dhe vullnetit të portës së lartë. Pikërisht prej këtij qëndrimi, ajo nuk gëzonte autonomi të gjerë njëlloj si kisha ortodokse. Në asnjë dokument osman nuk përmendej “popullsia latine” në dallim nga popullsia greke apo më saktë nga besimtarët ortodoks, të cilët e kishin ipeshkvin në rang veziri apo në rangun e pashait në krye. Ipeshkvit latin asnjëherë nuk kishin fituar nga osmanët, ndonjë favor gjyqësor, e as besimtarët e krishterë të ritit latin gjithashtu.
Marrëdhëniet e kishës së krishterë katolike romane me perandorinë osmane, ishin gjithmonë të tensionuara, pasi osmanët nuk e kishin harruar kurrë se armiku më i madh e më i rrezikshëm i gjysmë hënës në Bosfor, ishte papa i Romës. Papa nuk kishte rreshtur asnjëherë së ndikuari në Evropë, që të organizoheshin luftra kundër osmanëve; ai nuk kishte firmosur aleanca dhe nuk ishte përfshirë në bisedime me Stambollin. E pikërisht këto qëndrime ishin burim i madh dyshimesh dhe mosbesimi ndaj të krishterëve të ritit roman që jetonin në perandorinë osmane. Marrëdhëniet mbeteshin të tensionuara edhe në kohë paqeje, prandaj besimtarët e krishterë katolik e kleri i tyre nuk gëzonin asnjë lloj favorizimi, krahasuar me ortodoksët të cilët jo vetëm që gëzonin shumë favore, por edhe jetonin në kushte më normale. Të krishterët katolik roman si në kohë lufte ashtu edhe në kohë paqeje trajtoheshin me brutalitet, duke u detyruar që shpesh herë të shpërnguleshin nga vendbanimet e tyre. Pikërisht për shkak të këtij diskriminimi dhe trajtimi brutal, të krishterët katolik të ritit roman nuk kanë dashur qoftë edhe përkohësisht të shërbenin si ushtar në ushtrinë osmane, në dallim nga besimtarët ortodoks për të cilët dokumentet e shekujve të XIVtë dhe XVIIItë, dëshmohet krejt e kundërta.
Mirëpo duhet ta pranojmë se kjo gjendje nuk vazhdoi gjatë kështu, pasi edhe popullsia ortodokse bashkë me priftërinjtë e saj filloi të varfërohej e të shkatërrohej materialisht nga perandoria osmane; edhe për ta nisën përndjekjet e politikat e ashpra, sidomos nga fundi i shekullit të XVItë. Kryengritjet antiosmane nisën të ishin më të shpeshta, e aty nga fundi i shekullit të XVIIItë ishte e vështirë të bëhej dallimi mes të krishterëve katolik e atyre ortodoks pasi dukeshin thuajse njëlloj. Sigurisht kjo nuk kishte të bënte me hierarkinë greke të Fanarit, e cila në vitin 1766 ia kishte dalë që me anë të një dekreti të sulltanit, patriarkanës së Pejës të mos i mohohej pozita e privilegjuar dhe favoret që kishte gëzuar prej kohësh.[19]
Për gjendjen e ortodoksëve dhe për përndjekjen që zhvillohej ndaj tyre, arqipeshkvi Mazreku informoi Kongregatën për Përhapjen e Fesë, me anë të një relacioni të cilin e dërgoi më 15 maj të vitit 1772. Mes të tjerash ai shkruante se përveç të krishterëve katolik të ritit roman, keqtrajtime po pësonin edhe ortodoksët. Gjithë fshatrat, qofshin ato të të krishterëve katolik, të atyre ortodoks, e të myslimanëve, ishin rrënuar, plaçkitur, boshatisur e braktisur për shkak të babëzisë osmane. Në relacionin e tij arqipeshkvi dëshmon se ortodoksëve iu ishin “shkatërruar një numë ri madh fshatrash, por ata e ndihmonin njëri – tjetrin duke kërkuar ndihmë edhe nga Kurora Mbretërore.”[20]
Në relacionin e 20 tetorit të vitit 1772, arqipeshkvi Mazreku në mes të tjerash e informonte Kongregatën se në ato ditë në Janjevë kishte ardhur mëkëmbësi i sulltanit i cili do të burgoste “një princ osman”, i cili e kishte vrarë më pas me pistoletë mëkëmbësin e sulltanit, kur kishte marrë vesh se ai do ta arrestonte, dhe se pikërisht për këtë gjë ishte dashur që të gjithë qeveritarët osman, por edhe të krishterët katolik e ata ortodoks, të paguanin shumë para me qëllim që ky krim të fshihej.[21]
Në relacionin e 05 marsit, të vitit 1790, arqipeshkvi lajmëronte kardinalin përfaqësues të Kongregatës për Përhapjen e Fesë, se për shkak të luftimeve dhe situatës kaotike, atë vit ai nuk ia kishte dalë që të kryente vizitën kanonike në arqipeshkvinë e tij. Situata ishte sa konfuze aq edhe e rrezikshme e kaotike, sepse osmanët kishin zbuluar se me rastin e shpërthimit të luftës austriako-ruse, ortodoksët kishin nisur që të armatoseshin, e për këtë arsye osmanët kishin vrarë 50 ortodoks, ndërsa anëtarët e familjeve të tyre i kishin dënuar me varje në kështjellën e qytetit të Novi Pazarit. Osmanët dyshonin se ortodoksët vendas të arqipeshkvisë së Shkupit, kishin dërguar ankesa me shkrim në Rusi, gjë që i dëmtonte shumë interesat dhe pozitat e osmanëve.[22]
Në ato rrethana e situata aq të vështira, për të ushtruar detyrën e tij si arqipeshkv në mënyrë më të sigurt, arqipeshkvit i nevojitej një dekret nga sulltani ose një urdhër nga qeveritari lokal. Sulltani, apo siç e quante arqipeshkvi në relacionet e tij, “turku i madh” apo “zotëria i madh”, nxirrte dekrete për mbrojtjen e individëve dhe të grupeve të ndryshme, dhe ishte bërë e zakonshme që këto dekrete të lëshoheshin pas ndërhyrjeve apo rekomandimeve të ndonjë princi të krishterë apo të ndonjë përfaqësuesi të tij në Stamboll. Një numër i konsiderueshëm dekretesh osmane merreshin falë ndërhyrjes së përfaqësuesit të Republikës së Dubrovnikut në Stamboll, i cili njihej për dhuratat e veçanta e të kushtueshme që bënte. Sesa e madhe ishte rëndësia e dekretit të sulltanit për mbajtësin e tij, e shohim qartë te rasti i Pjetër Mazrekut, i cili ishte arqipeshkëv i Tivarit, dhe vizitor apostolik në vitin 1632.
Dekreti për të, ishte mundësuar me ndërmjetësimin e përfaqësuesit të Republikës së Dubrovnikut, ku shkruhej, “Vezirit të ndritur, Musa pashait, i cili është qeveritar i Budimit, bejlerbeut të Temishvarit, bejlerëve të sanxhaqeve: Srem, Peçuh, Pozhegë, Shkodër, Vushtri, dhe kadive të sanxhaqeve të përmendura, urdhër: Mbajtësi i këtij dekreti është njëri nga ipeshkvit latin, ipeshkvi me emrin Pjetër Mazreku. I lartpërmenduri me njerëzit e tij, lëviz nëpër territoret që drejtoni ju; u lexon ungjillin besimtarëve të krishterë dhe kryen ritet e këtij besimi. Meqë ka kërkuar me lutje respektin, nderin dhe urdhrin tim, askush nga qeveritarët ose ushtarakët të mos e sulmoj e të mos e pengoj; në respekt të sheriatit, urdhëroj që ai, njerëzit e tij, gjërat e tij, armët që i mban gjatë udhëtimit për vetmbrojtje, kafshët e tij, të mos keqtrajtohen, dhe, kur me urdhrin tim të nderuar, hyn në territoret që ju drejtoni, atje ku edhe ka besimtar të krishterë, ai, do të lejohet që të lexoj ungjillin, dhe të kryej ritet e besimit të tij; gjithnjë sipas sheriatit, për aq sa nuk i kalon kufijtë e lejuar, mos lejoni që të sulmohet apo të pengohet, por të mbrohet ai, njerëzit e tij, gjërat e tij, kafshët dhe armët e tij.”
Sulltani kërkonte nga mitropoliti, peshkopi serb dhe personat e tjerë që të ndërmerrnin të gjitha veprimet e duhura për të mos u ngatërruar me punët e të lartpërmendurit, si dhe të mos e pengonin kur të kryente vizitat e tij, kur të kryente ritet dhe zakonet e besimit që ai përfaqësonte. Më tej në dekret sulltani shkruan, “mos lejoni askënd të dal kundër fjalës dhe urdhrit tim që duhet zbatuar. Ky urdhër le të mbetet në duart e tij. Nënshkruar në periudhën kohore, 1 – 10 maj, të vitit 1632. Këtë urdhër të nderuar e ka kërkuar përfaqësuesi i Dubrovnikut, e meqë ai është përkthyes, kam urdhëruar që të shënohet këtu edhe emri i këtij vendi.”[23]
Menjëherë sapo u kthye nga Dubrovniku për në arqipeshkvinë e tij, dhe fill pas shugurimit ipeshkvnor, arqipeshkëv Mazreku pati dëshirë të zjarrtë për ta marrë fermanin e sulltanit, me qëllim që ta fillonte në kushte më të sigurta vizitën e tij kanonike në arqipeshkvi.[24] Pikërisht për këtë arsye, në relacionin e 28 shkurtit të vitit 1760, arqipeshkvi e kujtoi Kongregatën për Përhapjen e Fesë se të gjithë ata që kishin shërbyer si arqipeshkvij të Shkupit dhe që kishin qenë paraardhës të tij, e kishin zotëruar fermanin e sulltanit.[25] Së bashku me relacionin e lartpërmendur, gjendet edhe një shënim i sekretarit të Kongregatës sa u takonte fermanëve të arqipeshkve të Shkupit, e më saktësisht fermanëve që ishin lëshuar për dom Gjon Nikollë Kazazin dhe për Tomë Tomiçiqin. Në atë shënim jepej sqarim për rastin e dom Gjon Nikollë Kazazit, ku mes të tjerash shkruhej se në vitin 1742, kur ai ishte emëruar vizitor i Bullgarisë, kishte udhëtuar për të takuar ambasadorin francez në Stamboll, dhe e kishte siguruar fermanin për vizitën apostolike me shpenzimet e veta. I lartpërmenduri Gjon Nikollë Kazazi, i cili ishte shtetas osman, ishte emëruar në vitin 1743 si arqipeshkëv i Shkupit, dhe kancelari i Kongregatës për Përhapjen e Fesë nuk e kishte shënuar nëse me atë rast ishte lëshuar një ferman i ri, apo ai kishte vazhduar shërbesën duke përdorur fermanin që i ishte lëshuar për të kryer vizitën apostolike të Bullgarisë. Ndërkohë, në vitin 1753, si arqipeshkëv për Shkupin ishte emëruar dubrovnikasi imzot Tomiçiqi.
Në relacionin e vitit 1756, arqipeshkvi Tomiçiq shkruante se pa pasur fermanin e portës së lartë, e kishte të pamundur që të lëvizte nëpër arqipeshkvinë e tij. Arqipeshkvi ishte përpjekur që ta nxirrte fermanin me ndihmën e përfaqësuesve dubrovnikas, por këta të fundit në vitin 1757 kishin shkruar se nuk mund ta nxirrnin fermanin sepse ipeshkvi Tomiçiq u kishte thënë se e kishte të pamundur që ti përballonte shpenzimet për ta siguruar atë.
Ndërkohë arqipeshkvi Tomiçiq vazhdonte komunikimin me Kongregatën, duke ua përsëritur se e kishte të pamundur që ta drejtonte arqipeshkvinë e tij pa pasur një dokument të tillë siç ishte fermani. Ndërkohë ai shkruante se e kishte një ferman në cilësinë e një tregtari dubrovnikas, por ai nuk i garantonte një siguri të plotë për jetën. Në vitin 1758, në selinë arqiipeshkvnore që e kishte trashëguar më vonë arqipeshkvi Matej Mazreku, kishte qëndruar edhe imzot Tomiçiqi. Në kohën kur u bë emërimi i tij, u diskutua edhe për fermanin, por duke qenë se ai ishte vikar i përgjithshëm, nuk i ishte krijuar mundësia që të bisedonte me ambasadorin francez në Stamboll.[26]
Në relacionin e përmendur të 28 shkurtit të vitit 1760, arqipeshkvi Mazreku luste Kongregatën që ajo ti shkruante ambasadorit francez në Stamboll me qëllim që ai të ndërhynte për nxjerrjen e “një fermani të vlefshëm” për shkak se kishte qenë i njëjti ambasador që kishte mundur të nxirrte ferman edhe për imzot Gjon Nikollë Kazazin. Arqipeshkëvi Mazreku kishte vendosur që ta mbante për vete fermanin e Gjon Nikollë Kazazit, deri kur të merrte një ferman të ri nga Stambolli, për shkak se “në ipeshkvinë e tij mbretëronte një gjendje shumë e rëndë”, dhe se “në rast se nuk do të arrinte që ti kryente vizitat apostolike, do të krijohej një skandal i vërtetë dhe pakënaqësitë ndaj tij do të ishin të shumta e të pafundme.”[27]
Dhe më në fund, me një relacion të 12 korrikut të vitit 1760, Kongregata do ti kthente një përgjigje zyrtare.[28]
Relacioni i 30 shtatorit të vitit 1760, është vazhdim i komunikimit të mëhershëm, dhe sërish arqipeshkvi, duke shfrytëzuar rastin e vizitës apostolike, e njofton Kongregatën për Përhapjen e Fesë se nuk e kishte marrë fermanin e premtuar. Ndërsa Kongregata duke e diskutuar përsëri këtë çështje, kishte vendosur që të angazhonte atë prefektin e misionit të françeskanëve në Stamboll për të bërë gjithçka mundej për ta zgjidhur çështjen. Kardinalët, nga ana e tyre, ishin të gatshëm që të paguanin gjithë shpenzimet e nevojshme në varësi të asaj që do tu komunikonte atë prefekti.[29] Pikërisht ky ishte informacioni që Kongregata i kishte dërguar arqipeshkvit më 03 shtator, të vitit 1762.
Përmes një relacioni të 30 prillit të vitit 1763, Kongregata i shkruan atë Anton Sores, me detyrën e prefektit të françeskanëve të reformuar në Stamboll, që fermani i premtuar ende nuk kishte ardhur, dhe se duke filluar nga kjo datë autorizohej atë Allojzije nga Firencja me qëllim që të ndërhynte pranë portës së lartë për të nxjerrë fermanin për imzot Matej Mazreku, arqipeshkëv i Shkupit.[30]
Megjithatë, në vitin 1764, edhe pse nuk e kishte ende një ferman për mbrojtje dhe siguri, arqipeshkvi Mazreku ia kishte dalë që të kryente vizitën apostolike në arqipeshkvinë e tij.
Rrjedhimisht, në një relacion të vitit 1765, dërguar Kongregatës për Përhapjen e Fesë, arqipeshkvi Mazreku dërgonte informacion në lidhje me vizitën apostolike që kishte kryer.
Më 17 prill të vitit 1766, arqipeshkvi Mazreku i shkruante sekretarit të Kongregatës për Përhapjen e Fesë se, e kishte marrë relacionin e tij të dërguar më 27 mars të vitit 1766. Aty ai theksonte se, i bashkëngjiste atij relacioni edhe dokumentin e atë Anton Sores, prefekt i misionit të françeskanëve të reformuar në Stamboll, dokument të cilin ia kishte shkruar edhe Kongregatës. Për fat të keq, ai dokument sot na mungon. Më tej arqipeshkvi i kërkon Kongregatës që sërish ti shkruaj atë prefektit në Stamboll që “të bëj gjithë sa mundet për të nxjerrë fermanin” sepse ishte duke përjetuar keqtrajtime nga të gjitha anët.[31]
Në relacionin e 23 tetorit të vitit 1763, arqipeshkvi i Shkupit i shkruante sekretarit të Kongregatës në lidhje me ndihmat që i kishte dërguar kësaj arqipeshkvie, ku mes të tjerash shkruante, “100 skudet e dërguara për ndërtimin e dy kishave tona, do ti përdor me shumë kursim, duke u kujdesur edhe për lejen e agait pa të cilën nuk mund të bëhet rindërtimi, për shkak se unë ende nuk e kam fermanin e sulltanit.”[32]
Në relacionin e 02 korrikut të vitit 1766, arqipeshkvi Mazreku e informonte Kongregatën se ishte shëndoshë e mirë, por i rënduar e i dëmtuar nga mundimet që i shkaktonin osmanët, dhe se gjyqtari e kishte gjobitur me 20 pjastra. Megjithatë, pavarësisht vështirësive, arqipeshkvi ia kishte dalë mbanë që ta rindërtonte shtëpinë e vjetër të famullisë në Janjevë, si dhe ta rregullonte edhe kapelën, por ishte përballur me gjyqtarin i cili e kishte akuzuar se kishte ndërtuar një kishë. Të gjitha këto kishin ndodhur sepse arqipeshkvi ende nuk “kishte një ferman të vlefshëm.” [33] Më tej në relacion arqipeshkëv Mazreku tregonte situatën e rëndë financiare në të cilën ndodhej, duke numëruar edhe disa raste të veçanta kur i ishte dashur që të merrte hua me kamatë 150 pjastra për të paguar gjobat e osmanëve. Kishte pasur mjaft raste, kur ai ishte detyruar që të ikte nëpër male, me qëllim që tu shpëtonte keqtrajtimeve të cilat e kërcënonin orë e çast.[34]
Kjo gjendje e rëndë tregohet me detaje nga arqipeshkëv Mazreku, në relacionin e tij të 20 tetorit të vitit 1772, ku mes të tjerash i shkruante Kongregatës për Përhapjen e Fesë këto fjalë, “Falë mëshirës suaj, kam marrë 80 skude për të ndërtuar shtëpinë e famullitarit në Rugovë; por, shkëlqesia juaj, ju njoftoj se as priftërinjtë e as unë, nuk marrim guximin që të ndërtojmë një shtëpi famullie, sepse do të akuzoheshim nga qeveritarët osman se kemi ndërtuar një kishë. Nëse do të vepronim kështu, pasojat do të ishin të tmerrshme, do të përballeshim me burgosje, tortura dhe keqtrajtime. Një rast i ngjashëm ka ndodhur edhe në Gjakovë, ku famullitari u burgos, shtëpia e blerë u dogj, dhe u plaçkit një shumë e madhe parash. Për këto arsye, shkëlqesia juaj, ju lutem që të më lejoni që me shumën prej 30 skudash, të kryej një vepër të shenjtë, meqë nuk kemi guxim që të ndërtojmë një shtëpi famullie.” [35]
Ndërkohë marrëdhëniet me kishën ortodokse ishin tejet armiqësore; kisha ortodokse nga ana e saj shfrytëzonte favoret që ia jepte perandoria osmane, duke u dal kundër interesave të kishës katolike romane e duke i sulmuar njerëzit e saj; e gjitha kjo kishte nisur prej vitit 1557, kohë kur kisha ortodokse greke e serbe i detyronte të krishterët katolik që të paguanin tatimet “ortodokse.” Kjo lloj atmosfere ishte ushqyer, mundësuar dhe inkurajuar nga favoret e sulltanit përmes fermanësh, dekretesh, aktesh gjyqësore dhe administrative të shtetit. Megjithatë, nuk mungonin edhe rastet e veçanta kur qeveritarët osman i gjobisnin me taksa e gjoba të majme edhe partiarkët dhe kryepeshkopët ortodoks. Këto episode të tensionuara, krijoheshin kryesisht atëherë kur kandidatët për hierark dëshironin selinë e patriarkut apo të kryepeshkopit, e në kësi rastesh qeveritarëve osman u duhej paguar një shumë që shkonte deri tek 80.000 dukatë. Kandidatët që merrnin funksione në këtë mënyrë, me të gjitha forcat dhe mënyrat tentonin që ti shisnin selitë e tyre dhe paratë e investuara ti jepnin me fajde.[36]
Paraqet rëndësi mënyra sesi arqipeshkëv Mazreku raporton mbi marrëdhëniet midis patriarkanës së Pejës dhe asaj të Stambollit. Ndërsa flet për ortodoksët serb, arqipeshkvi tregon se ata e kishin patriarkun e tyre, i cili e kishte selinë në manastirin e Deçanit, afër Pejës, të cilit i nënshtroheshin të gjithë peshkopët ortodoks të Serbisë dhe të Bullgarisë. Ndërkohë, gjithmonë sipas arqipeshkëv Mazrekut, patriarku i Pejës i përgjigjej patriarkut të Stambollit, të cilit i paguante në vit rreth 10. 000 lira që mblidheshin nga kryepeshkopët e tij. Patriarku gëzonte një respekt të madh, si në vende publike ashtu edhe në përcjellje të veçanta.[37]
Besimtarët ortodoks ishin në një gjendje shumë të rëndë ekonomike, për shkak se duhej që tu paguanin taksa osmanëve, mitropolitit dhe kryepeshkopit, ndërsa besimtarët e krishterë katolik ishin në një gjendje ekonomike akoma më të rëndë e të vështirë, për shkak të taksave që i kishin akoma më të rënda.[38]
Në një relacion të 12 shtatorit të vitit 1760, dom Gjon Logoreci, famullitar i Pejës dhe vikar i përgjithshëm i arqipeshkëv Mazrekut i raportonte Kongregatës për Përhapjen e Fesë, se në territorin e famullisë së tij kishte shumë ortodoks, të cilët ishin të detyruar që ti paguanin taksa patriarkanës, taksa që mblidheshin me dhunë për t’iu dërguar sulltanit në Stamboll.[39]
Gjendja ekonomike e besimtarëve të krishterë vazhdonte që të mbetej e rëndë, për shkak se rëndoheshin shumë nga kisha ortodokse zyrtare, duke përfunduar në gjendje akoma më të rëndë, më të vështirë dhe më dëshpëruese. Kryepeshkopët ortodoks përdorinin kryesisht metodat e frikësimit me vendime gjykatash osmane, me urdhëresa nga sulltani, e kështu me radhë me qëllim që të kishin sukses sa më të madh në mbledhjen e taksave përmes terrorizimit të besimtarëve. Nga ana tjetër, besimtarët ishin aq të varfër sa mezi ushqenin anëtarët e familjeve të tyre, çka ua pamundësonte edhe pagesën e taksave. [40]
Është me interes të evidentohet fakti se sulmet e hierarkisë ortodokse ndaj besimtarëve të krishterë dhe ndaj klerit në përgjithësi, kanë ndodhur përafërsisht në të njëjtën kohë, si në arqipeshkvinë e Shkupit ashtu edhe në atë të Bosnjes. Atë Bono Beniq, i cili shërbente si kancelar dhe si kronist i kuvendit françeskan të Sutjeskës, ka lënë një dëshmi sipas së cilës, në vitin 1760, atje, në mes të muajit maj, kishin shkuar patriarku i Pejës dhe “Mitropoliti i Fushë Kosovës (në kohën për të cilën bëhet fjalë, ai ishte zëvendës patriark, ndërsa së fundmi ishte ngritur në rangun e ipeshkvit apo të episkopit “Vrhbosanski” (të Sarajevës), me pritje e përcjellje gjithë pompozitet njëlloj si ortodoksët “grekë” apo si jeniçerët, të cilët shërbenin si roje në Sarajevë apo në Vrhbosne. Dhe sipas raportimit të tij, ata qëndruan aty deri në fillim të muajit gusht të atij viti. Gjatë gjithë atij viti, dëshmohej shpesh, përmes famullitarit të Sarajevës dhe të disa besimtarëve të krishterë, sesi patriarku dhe mitropoliti i kërcënonte rregulltarët dhe besimtarët e krishterë. Fshehtazi i kërcënonin duke u thënë, “kemi dekretin e fundit të sulltanit, i cili na mundëson që ta largojmë ipeshkvin nga kuvendi i françeskanëve, dhe më pas ta konvertojmë në ortodoksi. Më pas do të vendosim taksa të veçanta për kuvendet dhe shtëpitë e besimtarëve të krishterë, në përputhje me gjendjen e tyre ekonomike dhe sipas dëshirave tona.”[41]
Në nëntitullin “seanca historike mbi fenë”, më tej kronisti shkruan gjithë çfarë kishte ndodhur me rastin e vizitës së këtyre dy shkëlqesive të kishës ortodokse. Ajo seancë siç filloi ashtu edhe përfundoi, ndërsa atë Bono më tej shkruan, “dhe kështu përfundoi ky gykim, në fund të të cilit, mitropoliti (Zoti kështu e deshi), iku i turpëruar. Nuk bëhet punë tek osmanët, pa aspra, or vëlla!”[42]
Në vitin 1760, arqipeshkëvi Mazreku njoftonte Kongregatën për Përhapjen e Fesë, në lidhje me kërcënimet e patriarkut të Pejës, për të mbledhur taksat nga besimtarët e krishterë. Për shkak se sulmet dhe kërcënimet nga ana e hierarkisë ortodokse nuk ishin aspak të reja, arqipeshkvi Mazreku, ishte shumë i zemëruar, çka e justifikon edhe faktin se relacionet e tij drejtuar Kongregatës, ishin shumë të ashpra.
Përmes një relacioni të 28 shkurtit të vitit 1760, arqipeshkëv Mazreku lajmëronte kardinalët e Kongregatës për Përhapjen e Fesë, se, në Pejë, ku edhe qëndronte patriarku ortodoks, besimtarët e krishterë të ritit roman ishin kërcënuar prej hierarkëve ortodoks me qëllim që të merrnin prej tyre taksat dhe të dhjetat, njëlloj siç i kishin marrë nga peshkopët dhe besimtarët ortodoks. Patriarku ortodoks dëshironte që, arqipeshkvi katolik të shkonte tek ai për të biseduar rreth këtyre taksave. Disa priftërinj të mençur së bashku me disa besimtar të krishterë e kishin këshilluar arqipeshkvin që të mos shkonte tek patriarku, për shkak se kjo do ti trondiste besimtarët e thjeshtë, ndërkohë që kjo edhe për vet arqipeshkvin do të shihej si poshtërim. Më tej arqipeshkvi shkruan, “nuk desha që të shkoja, pa këshillat e lartmadhërisë suaj. Të nderuar zotërinj, i vetmi mjet me të cilin mund ta kundërshtoj patriarkun, ashtu siç e dini edhe ju, është që ipeshkvi të ketë fermanin e sulltanit, njëlloj siç e kanë pasur edhe paraardhësit e mi.”[43]
Në relacionin e 30 shtatorit të vitit 1760, në lidhje me vizitën kanonike të arqipeshkvisë së tij, arqipeshkvi Mazreku shkruante se patriarku ortodoks lëvdohej pasi do të mblidhte të dhjetat nga të gjithë besimtarët e krishterë, gjë që ia mundësonte fermani i lëshuar nga sulltani, që i jepte të drejtën të kërkonte të dhjetat nga të gjithë të krishterët që ishin shtetas osman.[44] Nga ana e tij, patriarku, i cili e kishte selinë në Deçan, i kishte urdhëruar besimtarët e krishterë në Pejë që ta porosisnin arqipeshkvin që, kur të vinte në Pejë, ta vizitonte edhe atë në manastirin e tij. Mirëpo arqipeshkvi kishte pengesë pikërisht fermanin e sulltanit, të cilin po ta kishte pasur, me siguri që do ta kishte më të lehtë për të shkuar te patriarku e për tu sqaruar me të. Por, duke qenë se ai kishte vetëm një ferman që e deklaronte si tregtar, kishte frikë se mos zbulohej nga osmanët që ai ishte arqipeshkëv, çka do ta vinte në rrezik jetën e tij. Një arsye tjetër që i shkaktonte ngurrim ishte se, ai nuk dëshironte që të përulej, dhe kështu besimtarët ta humbnin respektin që kishin për të. Për të gjitha këto arsye, arqipeshkvi së bashku me besimtarët e tij iu lut edhe një herë Kongregatës, për ta ndihmuar që të siguronte një ferman nga sulltani, përmes ndihmës së ambasadorit francez në Stamboll.[45]
Edhe pse patriarkana e Pejës ishte suprimuar qysh në vitin 1766, dhe në vend të patriarkut kishte ardhur mitropoliti i Prizrenit, Gavrilla dhe trashëgimtari i tij grek, sërish arqipeshkvi Mazreku në relacionet e tij, këtë mitropolit e quante patriark. Me anë të relacionit të tij të 14 korrikut të vitit 1774, arqipeshkvi Mazarreku e njoftonte Kongregatën se vikari i tij i përgjithshëm dom Gjon Logoreci, e kishte njoftuar partiarkun ortodoks se, besimtarët e krishterë katolik e kishin arqipeshkvinë e tyre në Janjevë, dhe se, në çështjet fetare ata nuk pranonin askënd përveç arqipeshkvit të tyre. Ndërsa patriarku ortodoks nga ana e vet, i ishte përgjigjur vikarit se së shpejti do të shkonte në Janjevë për të nënshtruar si besimtarët e krishterë katolik ashtu edhe arqipeshkvin e tyre. Në po të njëjtën ditë, dom Gjon Logoreci, si vikar i përgjithshëm, ia kishte përcjell arqipeshkvit përgjigjen e mitropolitit. Pikërisht kjo ishte edhe arsyeja se përse arqipeshkvi shkoi për vizitë te qeveritarët osman, të cilët i kishte edhe miq, duke kërkuar prej tyre që të sqarohej mirë se çfarë shkruhej në fermanin e sulltanit; kjo ishte e rëndësishme pasi duhej të mësohej saktë nëse ai ferman ia njihte të drejtën patriarkut ortodoks të mblidhte taksa edhe nga besimtarët e krishterë të ritit latin apo jo, pasi ishte ai ferman instrumenti me të cilin patriarku i kërcënonte të krishterët latin bashkë me ipeshkvin e tyre.
Të nesërmen ndodhi që, mitropoliti ortodoks hyri në Janjevë, e më konkretisht bujti në shtëpinë e agait të Janjevës, Mehmetit, që ishte edhe mik i arqipeshkvit, me ceremoni të madhe, e me fodullëk të paparë. Meqë kjo ishte një pritje që nuk duhej humbur, atje ishin mbledhur gjithë osmanët e shquar që kishin ardhur nga rrethinat e Janjevës. Në këtë pritje kaq madhështore, Mehmet agai kishte ftuar edhe arqipeshkëv Mazrekun. Sapo hyri në sallën e madhe të pritjes, arqipeshkvi përshëndeti duke u përkulur, siç ishte zakoni, si qeveritarët osman ashtu edhe mitropolitin, i cili ia ktheu përshëndetjen me shumë përtesë. Mehmet agai, i cili ishte edhe mikpritësi i asaj pritjeje, i ofroi arqipeshkvit një vend më të nderuar sesa vendi ku ishte ulur mitropoliti. Kështu nisi edhe biseda mes tyre, gjatë së cilës mitropoliti i bëri një pyetje të “thellë teologjike” arqipeshkvit, e cila pak a shumë ishte kështu, “a kanë mbajtur mjekër Krishti dhe profetët?”, së cilës arqipeshkvi iu përgjigj pozitivisht, e mandej mitropoliti e pyeti sërish me shpoti, “po si ka mundësi atëherë që ju latinët e ruani fenë, kur të parët e kishës suaj, papët, kardinalët dhe klerikët e tjerë, nuk mbanin mjekërr dhe nuk kujdeseshin për ligjin e Krishtit?”[46]
Arqipeshkvi pasi e dëgjoi me vëmendje iu përgjigj, “zotëri, mbajtja e mjekrës, mustaqeve apo e flokëve të gjata nuk është as ligj i Zotit, as i profetëve, e as i Krishtit, pasi ky ligj nuk gjendet as në Dhjatën e Vjetër e as në Dhjatën e Re [Ungjill]. Ky është një model në disa vende, e ndryshon sipas pëlqimeve të njerëzve. Sipas modës ndryshojnë edhe pëlqimet, e moda ndryshon vit për vit.” [47] Në bisedë e sipër, arqipeshkvi ia përkujtoi mitropolitit se në Rusi (“nella vostra Moscovia”), me të cilën Perandoria Osmane ishte ende në luftë, qysh nga koha e Pjetrit të Madh, askush nuk mbante mjekër, madje as kleri heretik. E mitropoliti mbeti i habitur, nga kjo përgjigje e mprehtë e arqipeshkëvit Mazreku.
Mirëpo mitropoliti nuk hiqte dorë nga dozat ironike në bisedë, e kështu ajo bisedë vazhdoi me mitropolitin i cili e theksoi se në bazë të fermanit të sulltanit, besimtarët e krishterë katolik roman duhej që ti paguanin të gjitha ato taksa që ai i merrte edhe nga besimtarët e tij ortodoks. E fill pas këtyre fjalëve, ndërhyri menjëherë në bisedë Mehmet agai i cila tha, “more patriark, nuk mund të keni gjithë atë pushtet mbi besimtarët e krishterë. Ka më shumë se 400 vjet qysh kur sulltani e nënshtroi Serbinë, e patriarkët, që ishin paraardhësit e tu, asnjëherë nuk kishin guxim që të merrnin taksa nga latinët, e as nuk merrnin guximin që ti nënshtronin kështu si po vepron ti tani, që po përpiqesh ti nënshtrosh me taksat e tua. Pa më thuaj more patriark, a shkruhet shprehimisht në fermanin e sulltanit se, ju keni të drejtë të mblidhni taksa edhe nga latinët, që janë edhe shtetas osman?”[48]
E kur mitropoliti iu përgjigj se ajo shtojcë nuk ekzistonte në ferman, Mehmet agai i tha, “atëherë, more patriark, shihni punët tuaja e mos i falsifikoni dokumentet!”[49] Por duke parë se mitropoliti nuk kishte ndërmend të hiqte dorë nga qëllimi i tij, arqipeshkvi u ngrit nga vendi dhe iu afrua, duke i pëshpëritur në vesh me qëllim që mos ta dëgjonin të tjerët, këto fjalë, “meqë ju po më kërcënoni se duke e blerë kadiun me para, do t’ia arrini qëllimit tuaj, e meqë unë nuk kam para, atëherë do ti them pashait dhe kadiut, “zotërinj osman, i hapni mirë sytë! A nuk po e shikoni se patriarku mendjemadh ortodoks e ka ngritur kokën dhe dëshiron t’ju nënshtroj pasi po e sheh se Rusia e mundi Perandorinë Osmane, ia mori gjysmën e perandorisë, e tani dëshiron që të na nënshtroj dhe ne latinët sot, e ju osmanët nesër?!”[50] Pasi i dëgjoi këto fjalë, mitropoliti u frikësua dhe tha se nuk mendonte që më tutje të merrte taksa nga besimtarët e krishterë latin.
Pas këtij takimi me mitropolitin ortodoks, arqipeshkvi njoftoi edhe klerin; e megjithatë, gjërat nuk shkuan aq lehtë, sepse mitropoliti sapo erdhi në Prizren, filloi sërish që tu kërkonte besimtarëve të krishterë latin që të paguanin taksa, çka bëri që besimtarët të frikësoheshin dhe të shkonin sërish për ndihmë tek arqipeshkvi. Sapo e kuptoi se kjo mesele me mitropolitin nuk do të mbyllej normalisht, arqipeshkvi shkoi tek pashai në Gjakovë dhe ia tregoi të gjitha. Pas këtij takimi, pashai i Gjakovës, urdhëroi menjëherë qeveritarin e Prizrenit që ti hiqte vërejtje mitropolitit, dhe ta urdhëronte që të mos vazhdonte të përzihej me punët e besimtarëve të krishterë. Edhe pse gjeti mbështetje tek pashai i Prizrenit, dhe deri këtu pati sukses, sërish arqipeshkvi ndjente brengë e trishtim sepse e dinte që mitropoliti vazhdimisht fliste dhe thoshte se do të shkonte përsëri në Stamboll, ku edhe do të kërkonte që në fermanin e ri për taksat të përfshiheshin edhe latinët, shtetas osman, të cilët vetëm kështu do të detyroheshin që ti paguanin taksat.
Një tjetër arsye që e brengoste shumë arqipeshkvin ishte se, osmanët ishin në gjendje që të bënin gjithçka për të fituar para. Pikërisht për këtë arsye, ai iu lut Kongregatës për Përhapjen e Fesë, që ti shkruante një letër mbretëreshës Maria Tereza, sepse vetëm ajo e kishte mundësinë që ta merrte lehtësisht një ferman nga sulltani, për shkak se osmanët përgjatë luftrave i kushtonin rëndësi interesave të oborrit mbretëror austriak. Vetë osmanët mendonin se besimtarët e krishterë nuk duhej që të kishin frikë nga patriarku ortodoks, sepse të gjithë sunduesit e krishterë rrotull, gjithsesi nuk do të lejonin që patriarku ti shkelte e ti shtypte latinët. Për shkak të dëshirës së madhe që kishte për ti mbrojtur priftërinjtë dhe besimtarët e tij nga sulmet e ortodoksëve, arqipeshkvi më tej shkruan, “Çfarë nderi dhe lavdie do të ishte si për Kongregatës ashtu edhe për mbretëreshën, që ta nxirrnit një ferman të tillë! Përndryshe, si do të ringjallen besimtarët tanë të krishterë, të cilëve në sheshin e Prizrenit, e në prani të qeveritarit të qytetit, ‘patriarku’ u thotë, “këtu nuk jep urdhra papa juaj, por falë Zotit, sulltan Hamiti!”[51]
Në të njëjtin relacion, arqipeshkvi shkruante se disa osman të Janjevës i kishin kërkuar 600 aspra, me qëllim që ti siguronin një ferman nga Stambolli, por që ai kishte frikë tua jepte pasi do të mbeste pa para e pa ferman, nëse këta nuk do t’ja dilnin që të siguronin fermanin. Për shërbimin që i kishin bërë duke i mundësuar takimin me mitropolitin, arqipeshkvi u kishte paguar 20 pjastra osmanëve, pasi, “osmanët pa para nuk ndërhyjnë as për vëllanë e tyre.” Gjithsesi, arqipeshkvi shpresonte se do ta merrte fermanin e sulltanit nga porta e lartë, sepse, ashtu siç kishte shkruar vikari i tij i përgjithshëm Logoreci, një gjë e tillë kishte ndodhur edhe në Bosnje, 10 vite më parë, kur sulltani pas përpjekjeve të Kongregatës, e kishte lëshuar një ferman, përmes të cilit besimtarët e krishterë të Bosnjes gjetën mbrojtje nga patriarku ortodoks.
Mirëpo meqë kishte marrë vesh se mitropoliti kishte shkuar në Stamboll për të nxjerrë një ferman të ri, arqipeshkvi i kërkonte Kongregatës një këshillë sesi duhej të sillej ndaj “këtij patriarku të mallkuar.”[52] Nga ana tjetër, kjo vizitë e patriarkut në Stamboll kishte ngjallur shqetësim tek besimtarët e krishterë latin, të cilët i luteshin arqipeshkvit që të shkonte në Romë, në Stamboll apo në Vjenë tek mbretëresha, për të ndërhyrë që mitropoliti të mos e merrte fermanin e ri, përndryshe mund të ndodhte që dikush prej këtyre të mjerëve, mund të keqtrajtohej, dhunohej apo burgosej në rast se do të vinin për ti kërkuar që tu paguante “në dorë” gjithë ato para si taksë.
Në situatat e paparashikuara që mund të krijoheshin, mund të ndodhte edhe ndonjë sulm i papritur, për shkak se patriarku thoshte fjalë fyese e poshtëruese kundër papës. Arqipeshkvi i trembej më të keqes, duke paramenduar se ndonjë prej besimtarëve apo edhe prej klerikëve, për shkak të ofendimeve kundër papës, mund ta ofendon patriarkun, dhe kjo do të shkaktonte një situatë të rrezikshme me osmanët.[53] Në këto kushte, arqipeshkvi edhe një herë iu lut Kongregatës që të ndërhynte tek mbretëresha Maria Tereza, për tu çliruar gjithsesi nga kjo frikë e madhe por edhe e arsyeshme, duke përsëritur edhe një herë se “patriarku shpirtlig” ishte një kërcënim i pandërprerë për besimtarët e krishterë latin, sepse i detyronte që ti paguanin taksa.[54]
————————————————–
[1] ASCPF, SOCG. Visita 1760, vol. 792, f. 143rv.
[2] ASCPF, SOCG. Visita 1760, vol. 792, f. 146.
[3] ASCPF, SOCG. Visita 1760, vol. 792, f. 146v.
[4] ASCPF, SOCG. Visita 1760, vol. 792, f. 146v-147.
[5] ASCPF, SOCG. Visita 1760, vol. 792, f. 147.
[6] ASCPF, SOCG. Visita 1760, vol. 792, f. 152v.
[7] ASCPF, SOCG. Visita 1760, vol. 792, f.152v, 153rv.
[8] ASCPF, SOCG. Visita 1760, vol. 792, f. 157.
[9] AAV, S.Congr. Concilii, Scopien, Relatio, vol. 728.
[10] AAV. S. Congr. Concilii, Scopien, Relatio 1761, vol. 728.
[11] AAV. S. Congr. Concilii, Scopien, Relatio 1761, vol. 728.
[12] ASCPF, SOCG. vol. 792, f. 127rv, 128rv, 130rv, 131rv, 132.
[13] ASCPF, SOCG. vol. 792, f. 132rv – 133.
[14] ASCPF, SOCG. vol. 792, f. 133v, 134rv, 135rv.
[15] ASCPF, SOCG. vol. 792, f. 135v, 136rv, 137.
[16] ASCPF, Lettere e decretti, vol. 200, f. 139, 140.
[17] ASCPF, Lettere e Decreti, vol. 200, f. 140 – 145.
[18] ASCPF, Lettere e Decreti, vol. 202, f. 250.
[19] DRAGANOVIĆ Krunoslav Stjepan, Masovni prijelazi katolika na pravoslavlje hrvatskog govornog
područja u vrijeme vladavine Turaka, Mostar (1991), f. 87 – 91.
[20] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 169v-170.
[21] ASCPF, SC, Servia, vol. 3, f. 193v.
[22] ASCPF, SC, Servia, vol. 3, f. 87rv.
[23] BOJANIĆ Dušanka, Sultanska akta izdana na zahtev Dubrovačke Republike od 1627-1647. godine. [Regjistri dubrovnikas nr. 3], Miscellanea, [Lënda e përzier], libri X, 1982, Instituti Historik i Beogradit, Prosveta, Beograd, (1982), f. 37, 74 – 75.
[24] ASCPF, Lettere e Decreti, vol. 200, f. 139v.
[25] ASCPF, SC, Servia, vol. 1, f. 585v.
[26] ASCPF, SC, Servia, vol. 1, f. 586rv.
[27] ASCPF, SC, Servia, vol. 1, f. 585v.
[28] ASCPF, SC, Servia, vol. 1, f. 588v.
[29] ASCPF, Lettere e Decreti, vol. 200, f. 139v.
[30] ASCPF, Lettere e Decreti, vol. 202, f. 184rv.
[31] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 59.
[32] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 18.
[33] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 61.
[34] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 61.
[35] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 191v, 193.
[36] DRAGANOVIĆ, Krunoslav Stjepan, Masovni prijelazi katolika na pravoslavlje hrvatskog govornog područja u vrijeme vladavine Turaka, Mostar (1991), f. 95 – 96, 99 – 100.
[37] ASCPF, SOCG. vol. 792, f. 144rv.
[38] DRAGANOVIĆ, Krunoslav Stjepan, Masovni prijelazi katolika na pravoslavlje hrvatskog govornog područja u vrijeme vladavine Turaka, Mostar (1991), f. 101.
[39] ASCPF, SC, Servia, vol. 1, f. 595.
[40] DRAGANOVIĆ, Krunoslav Stjepan, Masovni prijelazi katolika na pravoslavlje hrvatskog govornog područja u vrijeme vladavine Turaka, Mostar (1991), f. 110 – 114.
[41] BENIĆ at Bono, Ljetopis sutješkog samostana, Sarajevë, (1979), f. 184 – 185.
[42] BENIĆ at Bono, Ljetopis sutješkog samostana, Sarajevë, (1979), f. 190.
[43] ASCPF, SC. Servia, vol. 1, f. 585rv.
[44] ASCPF, SOCG. Visita 1760, vol. 792, f. 144v.
[45] ASCPF, SOCG. Visita 1760, vol. 792, f. 144v-145.
[46] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 242rv, 243.
[47] ASCPF, SC, Servia, vil. 2, f. 243.
[48] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 243v.
[49] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 243v.
[50] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 234v – 244.
[51] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 244v-245.
[52] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 245rv.
[53] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 245v-246.
[54] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 246rv.
Postimi i Mëparshëm
