Nga Dom Frok Zefi
Një prezantim
Perandoria osmane, njëlloj si të gjitha perandoritë botërore nëpër historinë njerëzore, njihet si një prej perandorive më të mëdha dhe më të fuqishme; ajo e kishte dëshmuar fuqinë e saj në botë përmes një organizmi të shkëlqyer ushtarak që gëzonte ushtria e saj, e cila ishte aq e pathyeshme. Sulmet e saj ushtarake, pushtimet dhe më pas fitoret e saj soqëroheshin me plaçkitje të shumta, të cilat shërbenin jo vetëm si shpërblime lufte për ushtarakët e saj, por edhe si një nxitje e fortë për pushtime të reja.
Perandoria osmane qëndroi në ekspansion dhe lulëzim të vazhdueshëm e të gjithanshëm deri në ditën e fundit të jetës së sulltan Suljemanit të Madhërishëm, i cili përgjatë viteve të gjata të sundimit të tij kishte udhëhequr drejtpërdrejt ushtritë për Evropën, duke ardhur me këmbësor deri përballë brigjeve të Italisë dhe portave të Austrisë.
Rënia e perandorisë osmane përfundimisht në vitet e para të shekullit të XXtë, do të ndryshonte politiken botërorr, luftrat botërore do të ishin të pashmangshme dhe me pasoja të tmerrshme për të gjithë botën. Është pikërisht ky konteksti historiko-shoqëror, brenda të cilit do të shohim zhvillimet e mëtejme kishtare në arqipeshkvinë e Shkupit të shekullit të XVIIItë.
Relacionet e arqipeshkvit Matej Mazark
Në relacionin e 20 gushtit të vitit 1774, arqipeshkvi Mazreku e njoftonte sekretarin e Kongregatës për Përhapjen e Fesë, se para pak kohësh kishte dërguar dy relacione, për të cilat po priste përgjigje. Në relacionin që e kishte shkruar për kardinalët e Kongregatës, ai kishte shkruar me detaje mbi gjithë vuajtjet që përjetonin besimtarët e krishterë të ritit latin, jo vetëm nga osmanët, por edhe nga partiarku ortodoks mendjemadh, i cili dëshironte që ti nënshtronte e tua hiqte të gjitha të drejtat e tyre fetare dhe materiale. Patriarku ortodoks po mundohej seriozisht, që tu grabiste besimtarëve të krishterë të ritit latin, shuma të mëdha parash, njëlloj siç i merrte edhe nga besimtarët ortodoks, por duke përdorur mënyra e mjete brutale.
Situata do të kishte qenë dramatike, nëse besimtarët e krishterë të ritit latin, për të gjitha çështjet fetare, do ti nënshtroheshin patriarkut ortodoks, e jo papës ose kardinalëve të tij.
Gjithashtu dihej se në mbretërinë e Serbisë, besimtarët e krishterë të arqipeshkvisë së Shkupit, e konsideronin turp, ligësi e poshtërsi nënshtrimin ndaj ortodoksëve. Kjo sepse, besimtarët e shihnin se ortodoksët ishin armiqtë më të mëdhenj të krishterimit latin dhe vet papës, për të cilin flisnin publikisht pa respekt, duke shpifur e duke gënjyer.
E gjithë kjo sjellje e turpshme, bënte që besimtarët e krishterë të arqipeshkvisë së Shkupit, të kishin urrejtje të madhe për patriarkun, dhe ta konsideronin si një tiran më mizor se vet osmanët, si njeri të padrejtë, i cili u sulej si një qen i tërbuar. Kjo gjendje, i inkurajonte akoma më shumë që të kishin respekt për papën, e që të mos nënshtroheshin kurrë edhe sikur të vdisnin. Ajo që ishte e qartë, në këto kushte, ishte se besimtarët e krishterë të ritit latin nuk kishin mundësi ekonomike për të paguar taksat.[1]
Në relacionin e 28 gushtit të vitit 1774, pra rreth tetë ditë më vonë, arqipeshkvi Mazreku, falënderonte kardinalin që ishte përfaqësues i Kongregatës, për: dyrbinat, sheqerin dhe terijakin (i cili ishte melhem shërues, që përdorej për të lyer plagët e shkaktuara nga kafshimi i kafshëve të tërbuara), që ishin blerë në Venedik, dhe ishin porositur për qeveritarët osman. Në atë relacion ai dëshmon se kishte shpenzuar shumë, dhe se me rastin e nënshkrimit të paqes me Rusinë, u kishte dërguar pashallarëve të territorit të arqipeshkvisë së tij, shumë kafe (“molto libre di café”) dhe desh të majmë, gjë që tregon se për të mbuluar gjithë këto shpenzime kishte huazuar shumë para. Kishte hyrë në këtë lloj borxhi, sepse dëshironte që osmanët të ishin të kënaqur me të, e ta mbronin në rast të ndonjë sulmi të përsëritur nga patriarku, derisa të siguronte fermanin e sulltanit që shpresonte ta merrte me ndërmjetësimin dhe ndërhyrjen e mbretëreshës Maria Tereza.
Midis të tjerash, në këtë relacion arqipeshkvi përshkruan gjendjen e vështirë në të cilën gjendeshin besimtarët e krishterë që jetonin në Serbi, duke theksuar se ata, për shkak të varfërisë së madhe do të detyroheshin që në vend të taksave tu jepnin osmanëve fëmijët e tyre, të cilët më pas do të islamizoheshin e do të bëheshin turq. Për këtë arsye, arqipeshkvi ishte i gatshëm që të nisej për në vendet perëndimore e të kërkonte lëmosha, duke u lutur që Kongregata ti jepte leje.[2]
Dom Gjon Logoreci, famullitar i Pejës dhe vikar i përgjithshëm i arqipeshkëv Mazrekut, në relacionin e 25 korrikut të vitit 1775, informonte Kongregatën për Përhapjen e Fesë, se “patriarku i çoroditur i grekëve” ishte kthyer nga Stambolli. Dom Gjoni raportonte se mitropoliti gjendej në Tivar dhe në Shkodër, dhe se ditëve të fundit ishte kthyer në selinë e tij në Pejë, por ende nuk kishte ndërmarrë ndonjë veprim. Ai shpresonte se hierarku ortodoks nuk do të ndërmerrte asnjë veprim, për shkak se një mik i arqipeshkvit, pa dijeninë e këtij të fundit, ia kishte dalë që të nxirrte fermanin e sulltanit, sipas të cilit, hierarku aq problematik nuk gëzonte asnjë të drejtë mbi besimtarët e krishterë të arqipeshkvisë së Shkupit. Arqipeshkvi ia pagoi sjellësit të fermanit 30 skude, pikërisht aq sa ky i fundit kishte shpenzuar në portën e lartë.[3]
Më 20 shtator të vitit 1762, arqipeshkvi Mazreku i shkruante Kongregatës për Përhapjen e Fesë si vijon, “këtë vit u desh që ta përfundoja vizitën kanonike të arqipeshkvisë sime, që nuk kisha mundur ta kryeja në asnjë mënyrë për shkak të rrethanave të vështira. Arsyet më kryesore që ma kishin pamundësuar përfundimin e kësaj vizite janë të shumta, por ajo më kryesorja lidhet me rënien e mortajës kudo, në çdo fshat e qytet, çka e bënte të pamundur të gjeja strehim gjatë udhëtimit, sepse të gjithë besimtarët kishin ikur dhe ishin shpërndarë nëpër fshatra, ndërkohë që të gjitha mjetet ipeshkvnore kishin mbetur në shtëpi, në Janjevë. Për këtë arsye ju lus juve shkëlqesi dhe juve zotërinj shumë të nderuar, që të ma falni këtë gabim, dhe të më lëshoni me mëshirë nga ky dënim.”[4]
Në vitin 1763, Kongregata për Përhapjen e Fesë, kishte kërkuar nga Koncili i Kongregatës që arqipeshkëv Mazreku të lejohej nga detyrimi për të dërguar relacionin mbi arqipeshkvinë e tij, për shkak se nuk kishte pasur mundësi që ta vizitonte. Njëkohësisht kërkonte edhe zgjatjen e afatit të dërgimit të këtij relacioni me një vit kohë.[5]
Me këtë rast arqipeshkvi ishte i detyruar që ta kryente edhe vizitën Ad limina, detyrim të cilin ose mund ta përmbushte vetë ose mund t’ja ngarkonte përfaqësuesit të tij. Për shkak se nuk kishte mundur që ta vizitonte arqipeshkvinë, dhe të shkruante raportin për atë vizitë, Kongregacioni për Përhapjen e Fesë i lutej Kongregacionit të Koncilit për shtyrjen e asaj vizite.[6]
Për fat të keq, nuk e kemi relacionin mbi vizitën kanonike të cilën arqipeshkvi e përfundoi në nëntor të vitit 1764. Ajo që dimë është se, relacioni mbi këtë vizitë është i ngjashëm me relacionin e parë, vetëm se këtu, hyrja historike është më e gjatë dhe ka shumë detaje përmes të cilave shpjegohet gjendja fetare, shoqërore dhe ekonomike e shteteve ballkanike në gjysmën e dytë të shekullit të XVIIItë. Arqipeshkvi nuk ia kishte dalë që ta shkruante regjistrin e të gjitha ipeshkvive dhe arqipeshkvive, sepse nuk kishte dokumentet e duhura. Me keqardhje, ai konstatonte se, nuk mund ti përgjigjej pyetjes së Kongregatës, nëse arqipeshkvia e Shkupit kishte dhënë ose jo ndonjë martir apo shenjtor.
Sa i takonte historisë së vjetër të arqipeshkvisë së Shkupit, burimet e vetme ishin, “Përmbledhja e vendimeve të kuvendit kishtar të Koncilit të Këlnit”, i Severina Binit, ndërsa për Koncilin e Sardikës ishte, “përmbledhja e Parisit”, e Filip Labës, që i takonte pjesës së dytë të shekullit të XVIItë. Përmes këtyre të dhënave, arqipeshkvi synonte që të tregonte se qysh prej shekullit të parë të krishterimit, selia e mitropolisë kishte qenë në Shkup, dhe se dignitarci i parë kishte qenë mitropolit Gjoni. Në lidhje me historinë e arqipeshkvisë së Shkupit, në kohën e perandorisë osmane, arqipeshkvi shkruante se ajo ende nuk ishte hulumtuar, për shkak se kishat dhe arkivat ishin shkatërruar.
Më 08 nëntor të vitit 1764, arqipeshkvi ishte nisur në vizitën e tij të dytë kanonike, së bashku me dy priftërinj të tjerë, dhe me një përcjellës osman, i cili i kishte lënë qysh në fillim të udhëtimit. Udhëtimi kishte rezultuar i vështirë dhe plot me sfida; pikërisht kur kishin arritur në rrafshin e Kumanovës, arqipeshkvi dhe shoqëruesi i tij, kishin kërkuar strehim tek një shqiptar mysliman në fshatin Miratovcë, por ky i kishte refuzuar, dhe arqipeshkvi ishte detyruar që ta kalonte natën në një mal. Ndërsa kur ishin nisur për në Shkup, u ishte dashur që të flinin në një fshat mysliman të quajtur Tabanovcë. Udhëtimin e kishin vazhduar në drejtim të bregut, dhe pikërisht kur kishin arritur aty, ishin shoqëruar nga 15 njerëz, që ishin që të gjithë të armatosur.
Pas shumë lutjeve e përgjërimeve për të mos u qëlluar, beu më në fund i la të qetë, pa e ditur se cilët ishin në të vërtetë. Ndërkohë që, nga Shkupi po pritej ardhja e një qeveritari osman bashkë me 3.000 ushtarë, arqipeshkvi kishte shkuar në Letnicë. Pasi kishte përfunduar vizitën në Letnicë, ishte nisur për në Pejë, për në Gjakovë e Zogaj, e më pas për në Zym dhe Prizren. Famullitari i Prizrenit, njëlloj siç ndodhte edhe me arqipeshkvin, ishte i detyruar që tu blinte osmanëve dhurata, të cilat i porosiste në Venedik, dhurata të cilat pasi i merrnin nuk kujtoheshin as të falënderonin. Dhuratat nuk jepeshin vetëm për pashallarët dhe bejlerët, por edhe për kadijtë e Janjevës, Prishtinës dhe Novo Bërdës, sidomos për krishtlindje dhe për pashkë. Osmanët ishin të bindur se arqipeshkvi merrte nga Roma mijëra dukat, ndërkohë që ai në fakt kishte marrë borxh rreth 400 pjastra, sepse me ndihmën që merrte nga Kongregata, i duhej që të ndihmonte besimtarët e mjerë.
Gjithashtu, Kongregata i kishte dërguar arqipeshkvit edhe një shumë prej 100 talira, për të rregulluar kishën e Janjevës, por e vërteta ishte se me këtë shumë nuk mund të nisej asgjë. Për rregullimin e kishës nevojitej fermani i sulltanit, një vërtetim nga bejlerbeu i Rumelisë, si dhe një vërtetim nga qeveritari vendor, nga bejlerët, kadijtë, e që, që të gjitha duheshin paguar. Pak kohë më parë, kishte ndodhur që Hodë pashai nga Peja, pasi kishte marrë dhurata nga patriarku i Pejës, e kishte lejuar këtë të fundit që të rregullonte kishën pa fermanin e sulltanit, mirëpo, kur sulltani e kishte kuptuar, kishte urdhëruar ekzekutimin e pashait.
Me lejen e Ibrahim agait, arqipeshkvi e kishte rrëzuar shtëpinë e vjetër famullitare në Janjevë, e në vend të saj kishte ndërtuar një shtëpi të re, i cila kishte kushtuar 340 pjastra, duke hyrë në borxh jo vetëm tek besimtarët e krishterë e ata mysliman, por edhe tek romët. Kjo ishte edhe arsyeja se përse po i kërkonte Kongregatës leje që 100 talirat të cilat ishin ndarë për të ndërtuar shtëpinë famullitare të Janjevës, të mund ti përdorte për të paguar borxhet, të cilat i kishte marrë për të ndërtuar shtëpinë famullitare të Janjevës. Nëse ndodhte që Kongregata t’ja refuzonte këtë kërkesë, atij do ti duhej që të largohej nga arqipeshkvia, madje rrezikonte dhe ta burgosnin për shkak të borxheve të cilat nuk mund ti kthente. Arqipeshkvit i vinte keq që po i duhej që të shkruante në këtë mënyrë, por nuk kishte mbetur asnjë zgjidhje tjetër.
Në vitin 1764, arqipeshkvia kishte më shumë se 142 shtëpi besimtarësh të krishterë, me rreth 1.042 frymë. Mirëpo numri i besimtarëve të krishterë po pakësohej me kohën, si pasojë e kushteve të rënda të jetesës dhe e taksave të mëdha që u ishin ngarkuar. Shqiptarët mysliman ishin veçanërisht problematik, sepse shfaqeshin publikisht si osman, dhe pikërisht prej kësaj kishin fituar besimin se mund të bënin çfarë të donin. Ajo që binte në sy ishte se, femrat ishin shumë më besnike ndaj ruajtjes së besimit të krishterë krahasuar me burrat dhe djemtë, të cilët insistonin që edhe ato ta pranonin islamizmin, njëlloj siç e kishin pranuar ata. Kjo ishte edhe arsyeja, se përse priftërinjtë udhëtonin vazhdimisht nëpër fshatra, pasi ata synonin që tu jepnin ngushëllim, e t’i forconin shpirtërisht besimtarët e krishterë, me qëllim që të mos e braktisnin besimin e tyre.[7]
Në dhjetor të vitit 1764, shumë shpejt pasi e kishte realizuar vizitën kanonike, arqipeshkëv Mazreku, dërgoi edhe relacionin e tij. Kongregata për Përhapjen e Fesë e kishte njoftuar Koncilin e Kongregatës se arqipeshkëv Mazreku e kishte dërguar relacionin, por për vizitën “ad limina” e kishte të pamundur që të vinte personalisht. Pikërisht për shkak të kësaj pamundësie, ai kërkonte leje që për këtë vizitë ta zëvendësonte kanoniku dom Vinko Radinkoviq, i cili ishte përfaqësuesi i tij.[8] Në përgjigje të kësaj kërkese, Injacë Reali, kanonik altarist i bazilikës së Vatikanit, kishte firmosur dëshminë, përmes së cilës dom Vinko Radinkoviq ia doli që të vizitonte bazilikën e shën Pjetrit, më 15 dhjetor, të vitit 1764, në vend të arqipeshkëv Mazrekut.[9] Më 12 korrik të vitit 1766, sekretari i Kongregatës, njoftoi arqipeshkvin se në mbledhjen e fundit plenare, Kongregata e kishte shqyrtuar relacionin e tij mbi vizitën e dytë kanonike të arqipeshkvisë së Shkupit.
Duke e shqyrtuar relacionin, kardinalët e Kongregatës, arritën në përfundimin se, arqipeshkvi Mazreku shërbente në arqipeshkvi dhe kujdesej për të me zell të madh dhe me kujdesin e veçantë të një bariu. Duke i marrë parasysh të gjitha meritat që i takonin, kardinalët shpresonin që Zoti do ta shpërblente për të gjitha mundimet e tij.
Kardinalët ishin të mendimit se do të ishte më mirë që të mos ndërmerrte asgjë në lidhje me famullitarin e Letnicës, i cili prej një kohe të gjatë ishte në shërbimin e priftit të Shkupit dhe të Kratovës. [10]
Në relacionin e 12 korrikut të vitit 1760, dërguar rektorit të kolegjit Urbanian të Romës, arqipeshkvi do të shkruante si vijon:
“Të gjitha ipeshkvitë që gjenden nën autoritetin osman durojnë keqtrajtime, por arqipeshkvia e Shkupit, atë i nderuar, sa u përket priftërinjve dhe të mjerëve besimtar ua kalon të gjithave. Për shkak se gjendet në kufi me perandorinë austriake, mundëson që osmanët prej kryeneçësisë apo prej frikës të bëhen më gjakpirës dhe më mizor ndaj nesh, gjithnjë e më të pangopur si ndaj pasurisë ashtu edhe ndaj gjakut tonë. Kështu, disa vite më parë, në mes të sheshit ua prenë kokat disa besimtarëve të krishterë. Keqtrajtimet dhe mizoritë nuk kanë të ndalur, kështu, vitin e shkuar keqtrajtuan dy besimtar të krishterë nga Gjakova, një besimtar të krishterë nga Zymi, e një tjetër besimtar nga Prizreni, i cili pasi u plagos prej tyre, ndërroi jetë disa ditë më vonë, pa harruar edhe një tjetër besimtar nga Janjeva, të cilin për fatin e tij të mirë e kishte shpëtuar nga duart e osmanëve imzot Tomiçiqi. Edhe unë vetë mezi shpëtova prej shpatës apo prej plumbit të tyre. Është e vështirë që të përshkruhen të gjitha rreziqet apo torturat që durojmë nga osmanët. Gjithmonë jam i detyruar që tu blej dhurata, e ata gjithmonë na ofendojnë për prejardhjen tonë, na kërcënojnë, na shtyjnë, e na përqeshin për veshjet që mbajmë.
Shpesh herë na keqtrajtojnë, njëlloj siç ndodhi para dy vitesh, kur në të premten e madhe, rrëfeva një grua të vjetër e me besimin e fortë. Në atë rast, më sulmuan dhjetë osman, të cilët në tentativë për të më vrarë, më vodhën 20 real. O i nderuari atë, Zoti i paftë gjithë këto, e ua shpërbleftë për këto mjerimet tona! Tani jam në borxh me një shumë prej 500 realësh, të cilat i mora me fajde nga myslimanët, kështu që nuk marr guximin që të kërkoj ndihmë nga Kongregata, pasi ajo nënë e mëshirshme duhet të ndaj ndihma në të gjitha anët. Më mirë të jesh vëlla kapuçin laik në Romë, sesa arqipeshkëv i Shkupit! Le të mbetet gjithçka në gjithëfuqinë e Zotit! Në mbretërinë e Serbisë, është e pamundur që të jesh lirisht ipeshkëv, misionar i huaj apo misionar vendor.”[11]
Më 02 korrik të vitit 1761, arqipeshkvi nga Novi Pazari, i shkruan sekretarit të Kongregatës për Përhapjen e Fesë, duke i raportuar se:
“Po ia dërgoj Kongregatës së Shenjtë, relacionin tim aspak të përkryer, sa i takon vizitës sime. Gjithë sa e vlerësoni si të paqartë, zotëria juaj i nderuar le të ndjehet i lirë që ta rregulloj, ta saktësoj, e ta zbukuroj fal mençurisë dhe butësisë atërore që ju karakterizon, duke pasur edhe mirësinë për ti falur gabimet e mia. Shërbimi ynë gjithmonë gjendet nën pengesa nga osmanët, të cilët për asnjë çast nuk më lënë të qetë, duke më thirrur kohë e pa kohë, që tu porosis dhurata nga Venediku, apo për gjëra të tjera që u vijnë në mend. Nuk bëjnë aspak kujdes me kohën, duke më detyruar që tu shkoj atëherë kur duan ata, pavarësisht nësë më duhet të fle, të ha ushqim apo të mbaj meshë.
Të gjithë po jetojmë në frikë të madhe, të nënshtruar, të qortuar, të kërcënuar, ndërsa mua më duhet që tu shërbej edhe në mënyrat më të papërshtatshme. Për shkak se mbrojta një grua të ve, një besimtare të krishterë, e cila u grabit dhunshëm nga një i ri në Prizren, mezi shpëtova nga një zotëri osman, i cili tregoi mëshirë për mua vetëm pasi i bleva një orë që kishte ardhur nga Dubrovniku, si dhe disa çikërrima të tjera. Shkëlqesi, në asnjë ipeshkvi të këtyre viseve, ipeshkvi nuk torturohet e nuk persekutohet kaq shumë, sa torturohem e persekutohem unë në arqipeshkvinë time të Shkupit.
Aktualisht jam në Nozi Pazar, rreth 20 orë ecje larg Janjevës, tek tregtarët dubrovnikas, me qëllim që ti shkruaj i qetë disa relacione për Romën, si dhe për tu ikur osmanëve. Me rastin e nisjes për në Pejë të një pashai të njohur, i cili po shkonte në Bosnjë me një ushtri të madhe nga Stambolli, nisa të paramendoj se çfarë keqtrajtimesh të shumta e të pasosura do të duhet të durojnë përsëri besimtarët tanë të mjerë. Për këtë arsye, po ju lutem juve, që të më mbroni e të më ruani me besnikëri dhe me zemër të butë.”[12] Në relacionin e 15 majit të vitit 1772, arqipeshkëv Mazreku ndër të tjera, i thotë përfaqësuesit të Kongregatës për Përhapjen e Fesë, zotit Xhuzepe Maria Kastellit si vijon:
“Gjithmonë jam në ikje të vazhdueshme prej osmanëve, mbeta duke u fshehur poshtë e lartë. Por, me aq sa mundem të kuptoj, zotëri i nderuar, kam arritur në përfundimin se në të gjithë territoret e pushtuara osmane, nuk ka ipeshkvi më të mjerë, më të varfër, e më të persekutuar nga thundra e perandorisë osmane sesa kjo ipeshkvi e Shkupit, për shkak se kjo gjendet në kufi me austriakët, të cilët janë armiq të përbetuar nga osmanët.”[13]
Në po të njëjtin relacion, arqipeshkvi shprehet si vijon:
“Unë jam i detyruar të njoftoj për gjendjen time të mjerë, në këto kohë të vështira në të cilat nuk më dhimbset e as nuk vajtoj për nderin tim si ipeshkëv për shkak të varfërisë; nuk ndjej keqardhje për nderin tim të shkelur, të fyer, të përqeshur nga ortodoksët dhe nga armiqtë e fesë sonë të shenjtë, por ndjej dhimbje të madhe dhe kam frikë kur mendoj se mund ta humb ndonjë nga delet e grigjës sime, për shkak se nuk mundem që ti përmbush detyrimet e mia baritore, e për shkak se nuk kam asgjë për ta dhuruar me qëllim që ta zbus zemërimin e osmanëve. Nuk mundem që tua shtrij dorën këtyre besimtarëve të mjerë, që për ti ndihmuar u detyrova të shes edhe kalin. Në çdo rast, osmanët kanë qenë persekutues dhe grabitqarë, por këto pesëmbëdhjetë vitet e fundit janë bërë aq mizor e aq të pamëshirshëm saqë as mund të thuhet e as mund të besohet. Këtë e dinë vetëm ata të krishterë që kanë mbetur, e që vazhdojnë të durojnë, por që edhe mund ti humbim për shkak se nuk kanë asnjë mënyrë për ti duruar gjithë këto tortura e persekutime.”[14]
Në paragrafin e fundit të po të njëjtit relacion, arqipeshkvi vazhdon të jap detaje të mëtejme, kështu si vijon:
“Vizitën e arqipeshkvisë sime, prej kohësh nuk po e kryej dot për shkak të luftërave të zhvilluara kohëve të fundit. Edhe nëse më jepet leje prej Kongregatës së Shenjtë, përsëri nuk kam mundësi që ta kryej, sepse osmanët janë bërë akoma më të egër, më dinak, më çnjerëzor e më të pangopur për shkak se kërkojnë gjëra të ndryshme; kudo ku shkoj për të krezmuar besimtarët e mi, për ta bërë këtë në siguri e në paqe, për ta pasur jetën time të sigurt, dhe për të mos qenë i persekutuar, detyrohem që tu sjell zotërinjve, qeveritarëve dhe pashallarëve osman dhurata të shtrenjta. Për të gjitha këto arsye, e lus Lartëmadhërinë Tuaj që të pranoj të më ofroj një ndihmë të veçantë, të cilën t’ia dërgoni kanonikut dom Gjon Venturinit në Venedik, me qëllim që ai të blejë durbi, sheqer, disa kuti me teriak, si dhe ca gjëra të tjera, me qëllim që unë të nisem në këtë vizitë, e cila është shumë e rëndësishme për arqipeshkvinë time të mjerë; pa këto dhurata nuk kam guxim të nisem e ta vendos jetën time në rrezik, pasi edhe po të nisem nuk do të kem mundësi që ta kryej lirshëm krezmimin e shenjtë.”[15]
Me anë të relacionit të 28 gushtit të vitit 1774, arqipeshkëv Mazreku e falënderon sekretarin e Kongregatës për kutitë e teriakut si dhe për dhuratat e tjera që ia kishte dërguar, dhe që arqipeshkvi i kishte marrë përmes përfaqësuesit të Kongregatës nga Venediku.[16]
Ndërsa në relacionin e 30 korrikut të vitit 1781, dërguar kardinalit që ishte përfaqësues i Kongregatës, arqipeshkvi shkruante se për shkak të mosdijes së tij, ai nuk mund të gjente fjalë për të shprehur falënderime për mirësinë e kardinalit, për dashurinë atërore të tij si dhe për kujdesin që tregoi ndaj tij. Në atë relacion, arqipeshkvi e quan veten si ‘një bir aspak të denjë’ të kardinalit, i cili gjendet në një situatë të tillë sepse i duhet që të përmbush shumë detyrime të ndryshme, për përmbushjen e të cilave ishte i detyruar që të duronte tërbimin osman, tërbim prej të cilit ai nuk gjente kurrë qetësi, pasi gjithmonë e kërcënonin se do ti plaçkisnin gjithçka. [17]
Më 20 korrik të vitit 1784, arqipeshkvi i lutej Kongregatës që përmes përfaqësuesit të saj në Venedik, ti dërgonte më shumë sheqer, teriak, materiale të leshta dhe plot gjëra të tjera. Përveç këtyre, mirë do të ishte që tu dhuronte qeveritarëve osman shumë kafe, deshë, llulla dhe plot gjëra të tjera. Sërish arqipeshkvi detyrohet që ta përsëriste se, në asnjë ipeshkvi tjetër, përveç arqipeshkvisë së Shkupit, nuk dhurohej kaq shumë. Një nga arsyet se pse ndodhte kjo, ishte se patriarkët dhe peshkopët ortodoks u jepnin osmanëve shumë dhurata të çmuara, e më pas terrorizonin e dhunonin besimtarët e tyre duke u kërkuar që të paguanin më shumë detyrime. Pavarësisht kësaj situate, osmanët e dinin se ortodoksët ishin spiunë, njëlloj siç e dinin se Mazreku ishte arqipeshkëv, dhe kështu prej tej i merrnin të gjitha dhuratat me akoma më shumë lakmi.[18]
Gjatë gjithë shërbimit të tij, arqipeshkëv Mazreku i ndihmoi shumë të gjithë besimtarët e krishterë të arqipeshkvisë së tij. Në relacionin e 01 marsit të vitit 1786, ai i shkruante Kongregatës si më poshtë vijon:
“I bëj me dije Lartmadhërisë suaj se, me shëndetin nuk jam edhe aq mirë; po mundohem e nuk po mundem më që të duroj, por nuk mund të rri as pa i ndihmuar besimtarët e varfër në të gjitha kërkesat e tyre shpirtërore e materiale, të cilat po mundohem që tua përmbush. Po durojmë një dhunë të pabesueshme prej osmanëve që janë gjithnjë e më të pangopur; por sikur të mos mjaftonte kjo, në të gjitha qytetet osmane po zhvillohen luftëra të tmerrshme qytetare, qeveritarët ndërrohen shumë shpesh e vazhdimisht, ndërsa neve na ngarkojnë me taksa të reja, çka bën që tu japim dhurata të shumta për ta zbutur qëndrimin mizor të tyre kundër nesh.
E gjithë kjo gjendje e tmerrshme, dhe gjithë këto shpenzime të mëdha nuk ekzistojnë në asnjë ipeshkvi tjetër, e asnjë ipeshkëv nuk është kaq i rënduar sa jam unë. Edhe pse rrethanat për mua janë të vështira, po përpiqem që ti ndihmoj besimtarët e mi të varfër për plotësimin e kërkesave të tyre të shumta, po mundohem që ti liroj edhe prej burgut, e gjithashtu po përpiqem që ti ruaj nga rreziku i humbjes së besimit të shenjtë të cilin ata mund ta braktisin për shkak të taksave të rënda e të vazhdueshme me të cilat ngarkohen. Për gjithë këto arsye, dhe për shkak të shpenzimeve të vazhdueshme, unë kam hyrë në borxhe dhe nuk kam asnjë hapësirë për ti dalë kundër kësaj situate dhe të bie në qetësi.
Përmes relacionit të 08 marsit, të vitit 1787, arqipeshkvi Mazreku njoftonte kardinalin përfaqësues të Kongregatës se me shëndet ishte mirë, dhe se çdo ditë e çdo çast, si një atë shpirtëror i përkushtuar, përpiqej që ti ruante dhe ti ndihmonte si priftërinjtë ashtu edhe besimtarët e tij, qoftë në planin shpirtëror të katekizmit e qoftë në ndarjen e sakramenteve, pa ua kursyer gjithashtu edhe ndihmën për nevojat e jetës së përditshme të natyrës materiale, dhe gjithë këtë mbështetje e ofronte me aq sa ia lejonte fuqia e tij e cila kishte rënë dukshëm prej vuajtjeve të kaluara, por që nuk mund të ndalej sepse besimtarët e tij të mjerë çdo ditë mbyteshin prej lakmisë dhe pangopësisë osmane e cila ua rrëmbente vazhdimisht çdo të ardhur monetare. Shumica prej atyre besimtarëve nuk kishin çfarë të jepnin, ishin varfëruar aq shumë saqë për shkak të pamundësisë për të paguar osmanët përfundonin në burgjet e “tmerrshme dhe të akullta.” Arqipeshkvi synonte që besimtarët e grigjës së tij të mos e humbisnin fenë, dhe duke u përpjekur që tua lehtësonte barrën financiare, shiste edhe gjërat e veta, madje edhe rrobat e trupit, e të ardhurat ua dhuronte atyre. E megjithëse bënte kaq shumë e përpiqej pafundësisht, përsëri aq ndihej i trishtuar, saqë për të mbajtur fjalën që kishte dhënë për të ndihmuar gjithkënd, shkonte deri aty sa huazonte para, ndërsa në ditën që po e shkruante këtë relacion përsëri gjendej i angazhuar me shërbesë duke mbajtur meshë për shpirtin e një besimtari të ndjerë.[19]
Në relacionin e 25 gushtit të vitit 1788, arqipeshkëv Mazreku, e njoftonte sekretarin e Kongregatës se vuajtjet që po përjetonin besimtarët e krishterë ishin të vështira për tu përshkruar, aq e rëndë ishte gjendja e tyre. Megjithatë, ata nuk i ndalnin falënderimet e tyre për mëshirën që po u vinte prej Zotit, i cili po e mundësonte zbutjen e pangopësisë osmane e cila nuk kishte fund, përmes dhuratave të çmuara që besimtarët i merrnin nga Kongregata dhe ua dhuronin atyre; Kongregata ishte e angazhuar duke i ndihmuar në vazhdimësi me ndihma të veçanta besimtarët e krishterë, dhe arqipeshkvi e pohonte se po të mos kishin qenë ato ndihma, besimtarët do të ishin katandisur keq e më keq, madje rrezikonin që edhe të përqesheshin e shfaroseshin nga heretikët. Arqipeshkvi tregon edhe pak gjëra për jetën e tij të vështirë, ku ndër të tjera përmend faktin se e mbante shpirtin gjallë me bukë e me ujë, për shkak se të gjitha të ardhurat u duheshin dhënë osmanëve që silleshin me barbari, si dhe besimtarëve të mjeruar sa për ta mbajtur shpirtin gjallë.[20]
Kësaj kërkese, përmes relacionit të dërguar të arqipeshkvit, Kongregata i ishte përgjigjur pozitivisht, duke ia dërguar edhe ndihmën e duhur, për të cilën arqipeshkvi nuk i ndalte falënderimet e përzemërta. Në fillim të relacionit të 12 dhjetorit të vitit 1788, duke shprehur falënderime për ndihmën e dërguar, arqipeshkvi tregonte se dëshironte akoma më shumë që përmes punës së tij të arrinte që ti përmbushte të gjitha kërkesat e Kongregatës në të gjitha pikëpamjet, e veçanërisht të ndihmonte në ruajtjen e gjithë besimtarëve në arqipeshkvi duke u përqendruar kryesisht tek inkurajimi shpirtëror i tyre, pasi ishin vazhdimisht të shtypur përmes një urrejtjeje të pabesueshme të osmanëve; aq shumë keqtrajtoheshin e persekutoheshin në vazhdimësi nga barbarët osmanë, saqë edhe fëmijët e tyre “prej një a dy vitesh kishin nisur të frikësoheshin, të qanin e të ndjeheshin keq kur shihnin osmanët e tmerrshëm që tu afroheshin.” Mes të tjerash, arqipeshkvi dëshmonte se edhe atij vetë i dridhej trupi prej frikës kur shihte se osmanët i vinin në konak, sepse do ti duhej që tu shërbente, e të ishte nën urdhrat e tyre, për gjithë natën. Mirëpo, ashtu siç e shkruante edhe vetë, për arqipeshkvin, të gjitha këto dëbime, burgosje, dhunime fizike, qortime, plaçkitje e plagosje, ktheheshin në gëzim e i jepnin guxim e kurajë për të duruar për lavdi të Zotit dhe për hir të selisë së shenjtë.”[21]
Në relacionin e 10 janarit të vitit 1795, arqipeshkvi Mazreku i shkruante kardinalit përfaqësues të Kongregatës se arqipeshkvia e tij nuk ishte njëlloj si të tjerat. Ai shkruante se ajo ishte e gjerë në territore dhe e hapur, ndërsa në të qeverisnin disa pashallarë e qeveritarë të cilët ndiqeshin nga një numër i madh nëpunësish ushtarak dhe administrativ. Që të gjithë këta besonin se arqipeshkvi merrte nga Roma shumë dukatë, prandaj i kërkonin gjithmonë para dhe e sulmonin, çka e detyronte arqipeshkvin që tu falte shumë gjëra, gjë që ipeshkvijtë e tjerë nuk e bënin. Midis të tjerash, arqipeshkvi shkruante se perandoria osmane po lëkundej nga themelet dhe po shkonte drejtë rrënimit, sidomos në Serbi ku mbretëronte një kaos i vërtetë për shkak të luftrave të pandërprera të brendshme që zhvilloheshin midis pashallarëve. Bahti beu, qeveritari i Gjilanit gjithë kohës thoshte se i vinte keq që nuk po ia dilte që ta kapte arqipeshkvin në ndonjë kundërvajtje me qëllim që më pas ti zhvaste “një mijë” qese me para. Arqipeshkvi shkruante se do të kishte qenë njeriu më i lumtur nëse do të kishte mundësi që të tërhiqej në Itali, dhe të shërbente në ndonjë kuvend, por ishte i ndërgjegjshëm se kjo nuk mund të ndodhte pasi ai nuk mund ta linte grigjën e tij e cila më pas rrezikonte që të shpërndahej e të shuhej krejt. Ashtu siç e dëshmon edhe vetë, arqipeshkvi nuk ishte rehat as ditën e as natën, gjithë kohës ishte në lëvizje, duke u dërguar dhurata “ të poshtërve,” të cilëve ishte i detyruar që tu puthte edhe duart plot përulësi e përkundër “turpit të tij të madh.”[22]
Në relacionin e 8 janarit të vitit 1797, arqipeshkvi shpreh habinë se përse Kongregata nuk i ishte përgjigjur rreth disa relacioneve që ai ia kishte dërguar. Në këtë relacion të fundit ai shkruante se, gjatë natës së Kërshëndellave të vitit 1796, kishte përjetuar një trazim të madh. Në këtë relacion ai raportonte se, më 19 dhjetor të vitit 1796, në Janjevë kishin ardhur Bahti beu nga Gjilani dhe Niman pashai nga Peja, të shoqëruar nga 300 veta dhe 100 qen gjuetie. Në Janjevë kishin qëndruar katër ditë, duke ngrënë e duke pirë gjithçka kishin gjetur, ndërsa në dhomën e arqipeshkvit u rehatuan tetë veta bashkë me gjashtë qentë e tyre të gjuetisë. Pasi kishin ngrënë e kishin pirë gjithë rezervat që kishin gjetur, shkuan tek Bahti beu në Gjilan. Ndërkohë, në natën e Kërshëndellave, në Janjevë kishte arritur lajmëtari tatar, i cili me urdhër të Bahti beut kishte ardhur që të merrte arqipeshkvin e të dy bashkë të niseshin me urgjencë për të kryer ritualin në Gjilan, ku gjendej Niman pashai i Pejës i cili ishte sëmurur papritmas, ndërkohë që kishte marrë urdhrin nga sulltani për të shkuar e për të luftur në Edirne. Kështu, arqipeshkvi së bashku me të vëllanë dom Zefin, ishin nisur menjëherë për në Gjilan, ku arritën pas tre orësh udhëtim. Pasi kishin kaluar pak kohë në një furrë, shkuan tek pashai dhe për çudinë e tyre, në vend që të shihnin një njeri të sëmurë, panë pashain e shëndoshë, të shtrirë në një krevat të rrethuar me jastëk të butë. Sapo pashai e thirri që ti afrohej, arqipeshkvi nxorri ritualin dhe nisi që të lutej për të, e fill pas lutjes i dha edhe një hajmali. Më pas pashai i tha se duhej të shkonte sërish tek ai të nesërmen në mëngjes, dhe arqipeshkvi kështu bëri. Kur shkoi të nesërmen ta vizitonte, pashai i tha se e ndjehej më mirë, duke i dhënë urdhër që të lutej edhe njëherë për të. Si shpërblim për gjithë këtë shërbim, pashai i dha arqipeshkvit dy pjastra, ndërsa ky i fundit pasi mbaroi punë aty, u nis për në Janjevë ku do të mbante meshën solemne pontifikale.[23]
Përmbyllje
Sot përkulemi me nderim përpara figurës së ndritur të Imzot Matej Mazrekut, Arqipeshkvit të Shkupit, njeriut që i kushtoi pesëdhjetë vite të jetës së tij shërbimit të palodhur ndaj Zotit dhe Kishës. Nga viti 1758 deri më 1808, ai qëndroi si bari i mirë, që nuk e braktisi kurrë grigjën e tij, edhe në kohë sprovash, varfërie e përndjekjeje.
Relacionet e tij dërguar Kongregatës në Romë mbeten dëshmi e gjallë e një shpirti të ndritur, që kërkonte gjithmonë të ruante besimin, kulturën dhe dinjitetin e popullit të tij. Ai nuk kërkoi lavdi tokësore, por u udhëhoq nga dashuria për Krishtin dhe për Kishën, duke u bërë dritë dhe udhërrëfyes për shumë breza.
Sot, teksa kujtojmë jetën dhe veprën e tij, ne shohim në të një shembull të përjetshëm të qëndresës dhe përkushtimit. Kujtimi i tij të na frymëzojë të gjithëve që të jetojmë me të njëjtin besim, guxim dhe dashuri për Zotin e për njerëzit. Qoftë e bekuar kujtesa e Imzot Matej Mazrekut, bariut të mirë dhe martirit të Kishës sonë./drita.info
————————————————–
[1] ASCPF, SC., Servia, vol. 2, f. 251rv.
[2] ASCPF, SC., Servia, vol. 2, f. 253, 254rv, 255v.
[3] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 263rv, 264.
[4] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 16rv.
[5] AAV, S., Congr. Concilii, Scopien, Relatio, vol. 728.
[6] AAV, S., Congr. Concilii, Scopien, Relatio, vol. 728
[7] RADONIĆ Jovan, Rimska Kurija i južnoslavenske zemlje od XVI do XIX veka, Beograd, (1950), f. 652-
656.
[8] AAV, S. Congr. Concilii, Scopien, Relatio, vol. 728.
[9] AAV, S.Congr. Concilii, Scopien, Relatio, vol. 728.
[10] ASCPF, Lettere e Decreti, vol. 208, f. 301.
[11] ASCPF, Lettere e Decreti, vol. 1, f. 598v, 599.
[12] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 8rv, 9.
[13] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 169v.
[14] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 170.
[15] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 170v.
[16] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 253.
[17] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 403rv.
[18] ASCPF, SC, Servia, vol. 2, f. 453rv.
[19] ASCPF, SC, Servia, vol. 3, f. 15rv.
[20] ASCPF, SC, Servia, vol. 3, f. 29.
[21] ASCPF, SC, Servia, vol. 3, f. 43rv.
[22] ASCPF, SC, Servia, vol. 3, f. 184rv.
[23] ASCPF, SC, Servia, vol. 3, f. 206rv, 209.
Postimi i Mëparshëm
