ARQIPESHKËVIA E SHKUPIT NË RELATAT E ARQIPESHKVIJVE TË SAJ NË SHEK.  XVIII ( Pjesa I )

Nga Don Frok Zefi

Një prezantim

Perandoria osmane, njëlloj si të gjitha perandoritë botërore nëpër historinë njerëzore, njihet si një prej perandorive më të mëdha dhe më të fuqishme; ajo e kishte dëshmuar fuqinë dhe superioritetin e saj në botë përmes një organizmi të shkëlqyer ushtarak që gëzonte ushtria e saj, e cila ishte aq e pathyeshme saqë prej saj njerëzimi dhe shumë qytetërime përjetuan kohë sa të frikshme aq edhe të tmerrshme. Shtrirja e asaj perandorie ishte mbresëlënëse; gjeografikisht ajo shtrihej në tre kontinente. Sulmet e saj ushtarake, pushtimet dhe më pas fitoret e saj soqëroheshin me plaçkitje të shumta, të cilat shërbenin jo vetëm si shpërblime lufte për ushtarakët e saj, por edhe si një nxitje e fortë për pushtime të reja.

Në tokat e pushtuara valonte më pas gjysmë hëna islame, ndërsa minaret e xhamive ngriheshin deri në qiell, duke shërbyer si dëshmi se bijtë e islamit jo vetëm që ishin në rrugën e pushtimeve të reja, por ata kishin shkelur e do të vazhdonin që të shkelnin “viset dikur armiqësore”, ku për shkak të pushtimit vëreheshin kishat e rrënuara, të cilat ende qëndronin mbi tokë si dëshmi e faktit se tokat e pushtuara dhe shtetet e vëna nën sundim, dikur kishin qenë të krishtera. Nxitësi dhe inkurajuesi më i madh i pushtimeve të reja plaçkitëse, ishte vet sulltani osman, i cili kishte vendosur një disiplinë të rreptë në gjithë strukturën organizative ushtarake të perandorisë, që ishte mjeti dhe fuqia kryesore e pushtetit dhe politikave të tij për pushtime të reja.

Perandoria osmane qëndroi në ekspansion dhe lulëzim të vazhdueshëm e të gjithanshëm deri në ditën e fundit të jetës së sulltan Suljemanit të Madhërishëm, i cili përgjatë viteve të gjata të sundimit të tij kishte udhëhequr drejtpërdrejt ushtritë e tij në aksione luftarake të frikshme për Evropën, duke ardhur me këmbësorinë e tij deri përballë brigjeve të Italisë dhe portave të Austrisë. Sa ishte gjallë, sulltan Sulejmani i Madhërishëm ishte në mënyrë konstante një kërcënim dhe tmerr i vazhdueshëm për Evropën, mirëpo pas vdekjes së tij, nisën edhe vitet e gjata të trazirave dhe intrigave të brendshme që gradualisht do të çonin në dobësimin e perandorisë, e cila në fund të shekullit të XVIII^të do të përballej me sfida serioze për ekzistencën e saj. Disiplina në ushtri kishte nisur të dobësohej, shpirti luftarak i ushtarëve kishte nisur të zbehej, dhe lodhja nga pushtimet dhe plaçkitjet e vazhdueshme shekull pas shekulli ishte e dukshme;  pozicionimi i garnizoneve osmane larg Stambollit me synim realizimin e pushtimeve të reja, ishte një gabim ushtarako-strategjik që do të shënonte edhe kulmin e fillimit të dobësimit ushtarak të perandorisë dhe në fund edhe rrënimin e saj në fillim të shekullit të XX^të. Këto gabime ushtarako-strategjike do të kishin pasoja edhe në ekonominë e perandorisë, pasi burimi i plaçkitjeve do të zvogëlohej në mënyrë të vazhdueshme, ndërsa ushtria dhe administrata do të përqëndroheshin më tepër në vendosjen e taksave të reja aty ku kishin mbledhur taksa më parë, duke shkaktuar edhe rebelim tek popullatat e atyre viseve. Ashtu siç ndodh me çdo perandori që ka hyrë në fazën e perëndimit të fuqisë së saj, edhe me perandorinë osmane po ndodhte e njëjta gjë, qeveritarët krahinor kishin nisur që të abuzonin me pushtetin që u ishte deleguar, dhe kështu po shkëputeshin dukshëm nga sulltani, çka vihej re më tepër në viset larg Stambollit e sidomos në krahinat më periferike të perandorisë, gjë që me kalimin e kohës do të kishte pasoja të rënda për sistemin perandorak.

Gjendja në oborrin perandorak sa vinte dhe bëhej më problematike, pasi kishin nisur intrigat dhe lufta për pushtet, punët shtetërore nuk merreshin seriozisht, shteti kishte nisur shkërmoqjen për shkak se punët kishin përfunduar në duar renegatësh. Luftërat që i imponoheshin perandorisë osmane, kishin nisur ta dobësonin shumë atë, sepse sa herë nisej për luftëra të reja, kthehej humbëse prej andej, dhe kështu humbiste edhe territore, edhe burime materiale, duke bërë që pakënaqësitë të shtoheshin shumë në të gjithë territorin, dhe kryengritjet për shkëputje nga perandoria të shtoheshin. Ndërkohë, elementet konservativ brenda perandorisë në prapaskenë bënin lojëra të rrezikshme vetëm për të përfituar personalisht, duke vënë në rrezik gjithë shtetin, interesat personale tashmë kishin më shumë  rëndësi sesa ato shtetërore, çka bënte që të pengohej çdo lëvizje reformuese e përparimtare që mund ta fuqizonte sërish perandorinë.

Mbrojtësit e islamit, tarikatet dhe gjithë sektet e tjera të besimit islam, nën një sforcim të jashtëzakonshëm kishin mundur që të ruanin strukturën  sociale të normuar qysh në kohën e profetit Muhamed. Legjislacioni fetar islam (ligjet e sheriatit) përdorej me kujdes të veçantë, me qëllim që asgjë të mos normohej jashtë rregullave të tij. Pra, perandorisë po i vinte shkatërrimi kryesisht  nga struktura administrative deri diku parazitare dhe mediokre e saj, e cila me vetëdije po punonte për rrënimin e perandorisë, rrënim që me sa dukej, askush nuk kishte mundësi që ta parandalonte. Pos të tjerash, fajtor kryesor për shkatërrimin e perandorisë osmane ishin kryesisht nëpunësit e saj, duke filluar nga ai më i larti e duke përfunduar deri tek më i vogli dhe më i parëndësishmi, sepse secili punonte për të kryer punët e veta sipas interesit personal, ndërsa shteti shkërmoqej para syve të të gjithëve, shkatërrim që do të kishte pasoja serioze kryesisht për popujt që ajo perandori kishte nën administrim prej shekujsh.^[1]

Rënia e perandorisë osmane përfundimisht në vitet e para të shekullit XX, do të ndryshonte ekuilibrat botëror, në atë farë mënyre saqë luftërat botërore do të ishin të pashmangshme dhe me pasoja të tmerrshme për të gjithë botën; pas saj do të mbeteshin rrënojat e një bote që tashmë i përkiste të shkuarës, ndërsa jehona e rënies së saj, do të dëgjohej më shpesh në një botë të re me ekuilibra sa të brishtë aq edhe të frikshëm që tregonin se rendi i ri botëror që po vinte do të karakterizohej nga mungesa e stabilitetit, sigurisë, dhe prania e dhimbshme e luftërave botërore me pasoja të rënda për të gjithë popujt. Është pikërisht ky konteksti historiko-shoqëror, brenda të cilit do të shohim zhvillimet e mëtejme kishtare në arqipeshkvinë e Shkupit të shekullit të XVIII^të.

Relacionet e arqipeshkvit  Pjetër Karagiq

Arqipeshkvi i Shkupit, Pjetër Karagiqi në relacionin e 20 majit, të vitit 1706, e informonte Koncilin e Kongregatës se i duhej që të vizitonte pragjet apostolike, si dhe duhej që të informonte personalisht mbi shërbimin baritor, mbi klerin dhe mbi grigjën, njëlloj siç kishte vepruar edhe më parë, përderisa ishte ipeshkëv i ipeshkvisë së Pultit dhe administrator i arqipeshkvisë së Shkupit.

Mirëpo e gjithë kjo tashmë bëhej e pamundur, për shkak se gjendja e tij shëndetësore ishte delikate, dhe ai nuk kishte mundësi fizike që ta përballonte udhëtimin nëpër malësitë e Pultit, sidomos gjatë dimri kur të gjitha shtigjet ishin të bllokuara nga dëbora. Ndërkohë jetesën e mbulonte me ndihmat që merrte nga Kongregata për Përhapjen e Fesë, të cilat nuk ishin të mjaftueshme për një prift, për dy klerik, për shërbëtorin, për dy kuajt, si dhe për dhuratat e shumta të cilat ishte i detyruar që tua jepte qeveritarëve lokal turq si dhe nëpunësve të tjerë të perandorisë, me qëllim që ata t’i mundësonin kryerjen e shërbimeve arqipeshkvnore.

Njëkohësisht arqipeshkvi Karagiq, raportonte  se selinë e kishte në Zym, ku edhe jetonte nën mbrojtjen e një myslimani shqiptar i cili kishte një ndikim të madh në qarqet qeveritare osmane, dhe nuk lejonte që arqipeshkvi të pësonte shqetësime apo keqtrajtime të ndryshme.^[2] Ndërkohë në Shkup, nuk kishte asnjë kishë, pasi ishin djegur që të gjitha gjatë luftës, dhe për pasojë mesha mbahej në kapel, ndërsa në Kratovë dhe në Letnicë gjendja ishte më e rëndë pasi kishat ishin rrënuar krejtësisht, dhe osmanët nuk lejonin assesi rindërtimin e tyre.^[3]

Në relacionin e 10 majit, të vitit 1707, arqipeshkvi Karagiq na jep disa të dhëna interesante sa i takon rrethanave sociale në të cilat gjendej dhe kryente shërbesat e tij, ku mes të tjerash e përmend edhe myslimanin shqiptar që e mbështeste dhe e mbronte të cilin e quaj “bej”. Në po të njëjtin relacion, ai tregon se në tre vitet e fundit kishte pasur mundësi që të vizitonte besimtarët e tij në territorin e arqipeshkvisë, ku edhe kishte pagëzuar 807 shpirtra; gjithashtu në relacion ai ngre shqetësimin për mungesën e misionarëve, çka ia vështirëson punët pasi është i detyruar që t’ua ndaj besimtarëve të krishterë edhe gjithë sakramentet e tjera.

Në relacionin mbi vizitën kanonike të arqipeshkvisë së Shkupit, më 20 maj, të vitit 1710, arqipeshkvi Karagiq do të shkruante se gjatë atyre dy viteve, mes vështirësish të mëdha kishte mundur që të vizitonte besimtarët e arqipeshkvisë së tij dhe t’u ndante sakramentet. Mirëpo çdo të tretin vit, atij i duhej që të shkonte në Romë për të kryer vizitën apostolike të pragjeve, e këtë herë nuk do të ishte e mundur që të shkonte, për shkak të moshës së tij të thyer, për shkak të pengesave përgjatë udhëtimit si dhe për shkak të shpenzimeve të cilat nuk i mbulonte dot me ndihmat financiare që merrte nga Kongregata të cilat kapnin shumën e rreth 200 skudeve në vit, nga të cilat dy të tretat shkonin për dhurata për të tjerët, e për gjëra të tjera, ndërsa një e treta që i mbetej e përdorte për shpenzime personale. Gjithashtu bënte edhe porosi në Venedik për shandanë, për pasqyra të mëdha, për ëmbëlsira, për filxhanë kafeje, për sapunë e kështu me radhë, që të gjitha këto si dhurata që duhej t’i blinte nga ndihma ekonomike qe merrte nga Kongregata. Gjithçka arqipeshkvi e bënte vetëm e vetëm që të krijonte mundësi për t’i kryer punët e veta baritore pa pengesa, duke qenë gjithmonë në shërbim të Zotit.  Në relacionin në fjalë shpjegohet se kur arqipeshkvi Karagiq kishte zgjedhur Zymit si selinë e tij arqipeshkvnore, kisha famullitare kishte qenë në gjendje të mjerueshme, sepse mungonte dera, ndërsa çatia pikonte dhe e fuste krejt shiun e borën brenda. Madje arqipeshkvi në përpjekje për të rregulluara derën, altarin dhe çatinë kishte rrezikuar edhe jetën, dhe të gjitha këto punë i kishte bërë fshehtazi nga osmanët.^[4]

Në relacionin mbi vizitën kanonike të arqipeshkvisë, më 13 dhjetor, të vitit 1713, arqipeshkvi Karagiq do të regjistronte se në maj të atij viti, bëheshin tre vite që ia kishte dërguar Koncilit të Kongregatës, relacionin mbi shërbimet e tij, mbi gjendjen e barinjve shpirtëror të arqipeshkvisë, mbi grigjën dhe mbi klerin. Këtë relacion duhej ta kishte dërguar shumë më herët, por e kishte pasur të pamundur që t’i vizitonte besimtarët, si për shkak të moshës së thyer, ashtu edhe për shkak të shtrirjes së gjerë territoriale të arqipeshkvisë së tij, ndërkohë që kushtet e motit e bënin thuajse të pamundur lëvizjen për shkak se gjatë dimrit rrugët ishin të bllokuara nga bora e madhe, lumenjtë e rrëmbyeshëm çanin tej për tej urat, ndërsa  gjatë verës nuk mungonin përballjet  me banda rebelësh apo me garnizonet ushtarake osmane, ndërkohë që perandoria gjendej e përfshirë në luftën me Rusinë, e për pasojë plaçkitnin gjithçka gjenin përpara; këto pra, kishin qenë pengesat më kryesore që kishin sjellë edhe vonesa në raportime apo në kryerjen e punëve të tjera baritore të nevojshme.

Relacionet e shkruara nga arqipeshkvi paraqisnin me detaje edhe vështirësitë dhe problematikat me të cilat ai përballej, një prej të cilave ishte edhe dhënia e dhuratave qeveritarëve osman, e cila duket se është një shqetësim më vete për të; për t’i qetësuar qeveritarët osman duheshin përgatitur dhurata e shpërblime të shtrenjta, përndryshe do ta kishte të pamundur që të lëvizte lirisht nëpër arqipeshkvi, kur i duhej që të  kryente vizitat kanonike apo të ndante sakramentet. Sipas rrëfimeve të tij, kishte pasur edhe raste kur netëve e në mënyrë të fshehtë ishin mbajtur mesha, e ishin ndarë sakramente, ndërsa vizitën ‘ad limina’ nuk kishte pasur mundësi që ta realizonte për shkak të pleqërisë dhe vështirësive ekonomike me të cilat përballej. Me ndërmjetësinë e të dërguarve dubrovnikas, ishte mundësuar marrja e lejes nga sulltani për të ndërtuar një kapelë në arqipeshkvinë e Shkupit ku do të mund të shërbehej mesha, por gjithnjë me frikë të madhe sepse qeveritarët osman shpesh thoshin se kisha shërbente vetëm për t’i grabitur para popullit e nuk shërbente për asgjë tjetër.^[5]

Edhe relacioni i 12 qershorit, të vitit 1726, i shkruar nga arqipeshkvi Karagiq kishte pak a shumë përmbajtje të ngjashme me relacionet e mëparshme; arqipeshkvi vazhdonte që ta informonte Kongregatën për shkaqet që ia kishin bërë të pamundur udhëtimin për në Romë, duke shtuar se në kishën e Prizrenit kishte nisur puna për rindërtimin me lejen e sulltanit, e pas ndërhyrjes së pashait të Prizrenit dhe këmbënguljes së grave të krishtera.^[6]

Relacioni i 04 gushtit, të vitit 1719, i shkruar nga arqipeshkvi Karagiq  jep një pasqyrim sa të qartë aq edhe interesant të rrjedhës që kishte marrë shërbesa e tij. Në të ai shkruan se kishin kaluar tre vite qysh kur e kishte lajmëruar Koncilin e Kongregatës si për arqipeshkvinë, ashtu edhe për shërbimin e tij baritor, për klerin dhe për grigjën e tij.  Arqipeshkvi shpreh pasiguri nëse letra e dërguar përmes Dubrovnikut kishte arritur në Romë, pasi për shkak të luftës rrugët ishin bërë të pakalueshme dhe të rrezikshme për jetën. Mundimet, rreziqet, vuajtjet dhe vështirësitë me të cilat ishte përballur, janë të papërshkrueshme. Nga relacioni i tij mësojmë se një herë arqipeshkvit i ishte rrezikuar jeta pasi osmanët kishin tentuar që ta vrisnin, por miku i tij mysliman shqiptar ia kishte dal që edhe këtë herë ta mbronte nga fatkeqësia, e për këtë arqipeshkvi e kishte shpërblyer me 20 skude vjetore, si dhe me dhurimin e një të dhjetës së gjithë prodhimtarisë së famullisë së tij. Pavarësisht gjithë rreziqeve, vështirësive dhe kërcënimeve me të cilat ishte përballur, sipas relacioneve të shkruara prej tij, mësojmë se arqipeshkvi asnjëherë nuk e kishte braktisur arqipeshkvinë e tij  me seli në Zym.^[7]

Në relacionin e tij të 24 prillit, të vitit 1722, arqipeshkvi Karagiq thotë se më 04 gusht, të vitit 1719 ia kishte dërguar relacionin e tij mbi arqipeshkvinë e Shkupit, Kongregatës për Përhapjen e Fesë,  dhe se përfaqësuesi i tij Gjergj Gjergji e kishte e kishte njoftuar se ai relacion kishte arritur në Romë. Mes të tjerash në relacionin e tij arqipeshkvi shkruan, “do të isha i lumtur po të kisha mundësi që të vija në Romë personalisht, për të vizituar pragjet apostolike, por për momentin kjo është e pamundur për shkak të moshës sime të thyer, udhëtimit të gjatë i cili kërkon mund e sakrifica, si dhe për shkak të mungesës së mjeteve materiale.”  Pra, sic kuptohet, përvec shpenzimeve të zakonshme, ku hynte edhe blerja e dhuratave për qeveritarët osman, duhej paguar edhe ndonjë cekinë për veten dhe për klerikët. Ndërsa për të blerë dhuratat të veçanta për mbrojtësit e tij si dhe për qeveritarët e tjerë osman, i duheshin edhe 30 skude në vit, me qëllim që të mund t’i kryente pa pengesa të gjitha detyrat e tij në arqipeshkvi.

Në relacionin e 12 tetorit, të vitit 1725, arqipeshkvi Karagiq dëshmon se në respekt të rregullave, duhej që ai vet të shkonte në Romë, për më tepër sepse ai vit ishte një vit jubilar, por kjo kishte qenë e pamundur. Edhe në këtë relacion, arqipeshkvi përsërit sërish arsyet që kishte renditur edhe në relacionet e mëparshme, duke shtuar se gjatë atij viti kishte mundur që të vizitonte arqipeshkvinë, ia kishte dal që të ndante sakramentet, si dhe  kishte pagëzuar 20 besimtar, mirëpo nuk ia kishte dal që të vizitonte famullitë e Peshtrit dhe të Rugovës, sepse ishin shumë larg.

Për ta lehtësuar disi, etërit françeskan nga Peshtri dhe nga Rugova i kishin premtuar se do t’ia dërgonin ata relacionet Kongregatës për këto dy misione. Ndërsa dokumenton gjendjen e famullive, arqipeshkvi ndër të tjera shkruan se kisha e Zymit ishte rinovuar dy herë fshehtazi osmanëve, ndërsa famullia e Janjevës vazhdonte të mbetej thuajse e shkatërruar, ndërkohë që osmanët nuk lejonin rinovimin e saj. Kisha e Janjevës gjendej në vështirësi të mëdha ekonomike, sepse sulltani e kishte ngarkuar me tatime të rënda, edhe pse qeveritarët osman të asaj ane raportonin se ai tatim nuk duhej mbledhur, pasi në kishën e Janjevës nuk binin kambanat. Një e dhënë e rëndësishme nga ky relacion na vjen edhe për përbërjen demografike të famullisë, sipas së cilës në periudhën historike për të cilën po flasim, atje jetonin: besimtarët e krishterë katolik, myslimanët, hebrenjtë, ortodoksët (serb), armenët dhe romët.^[8]

Relacionet  e arqipeshkvit  Mikel Summa

Relacionet e arqipeshkëvit Mikel Summa gjithashtu na sjellin të dhëna interesante; nga relacioni i tij i 08 tetorit, të vitit 1729, ashtu siç ai e tregon, mësojmë se në atë periudhë kohore, në të gjithë arqipeshkvinë nuk kishte asnjë kishë të mbuluar, përveç kishës së shën Nikollës në Janjevë dhe kishës së shën Mërisë në Zym. Ndërsa në vendet e tjera gjendja ishte më e rëndë, dhe ashtu siç dokumentohet nga relacionet, mësojmë se misionarët e mbanin meshën në kapela ose nëpër shtëpitë private ku edhe strehoheshin priftërinjtë. Nga ana tjetër, gjendja e objekteve fetare të famullive ishte e mjerueshme dhe të gjitha kishin nevojë për tu rinovuar, mirëpo besimtarët e krishterë ishin shumë të varfër dhe nuk kishin mundësi që të mblidhnin të hollat e nevojshme për riparimin e kishave dhe objekteve kishtare, e pikërisht kjo ishte edhe arsyeja se përse arqipeshkvi Summa kërkonte ndihmë nga kardinali përfaqësues i Kongregatës për Përhapjen e Fesë.

Pengesa kryesore për riparimin e tyre qëndronte tek qeveritarët osman, të cilët nuk e lejonin këtë gjë. Taksat mbi të krishterët vazhdonin që të ishin një barrë e rëndë për ta, e gjithashtu një burim varfërie, pasi misionarët dhe besimtarët e krishterë ishin të detyruar që disa herë gjatë vitit t’u paguanin osmanëve tatime e taksa me vlerë deri në 15 real për shtëpi. Edhe pse besimtarët nuk ishin më në gjendje që t’i paguanin këto taksa e tatime kaq të rënda, ata sërish i mbetën besnik besimit të krishtere dhe Selisë së Shenjtë. Këtë gjendje kaq të rëndë, arqipeshkvi e krahasonte me dëbimin e izraelitëve dhe me strehimin e tyre në Egjipt dhe Babiloni. Ndërkohë që përfaqësuesi i tij Gjergj Gjergji, e kishte informuar mbi vështirësitë financiare në të cilat gjendej edhe Kongregata për përhapjen e fesë. Kjo është edhe arsyeja se përse ai kërkon ndjesë që është i detyruar që të kërkoj ndihmë për arqipeshkvin e tij, duke qenë se kërkesat ditë pas dite bëheshin gjithnjë e më të rënda. Sipas asaj që dokumentohet nga relacionet e arkivuara, mësojmë se në atë periudhë të gjitha kishat në arqipeshkvi kishin veshje kishtare, përveç kishës së Letnicës së cilës i nevojiteshin disa alba.^[9]

Në relacionin e 08 tetorit, të vitit 1731, të shkruar nga arqipeshkvi Summa gjejmë të tjera të dhëna interesante, ku mes të tjerash ai raporton se katedralja e arqipeshkvisë e cila i ishte përkushtuar Ngjitjes së shën Mërisë, ishte krejtësisht e rrënuar. Të vetmet kisha që kishin mbetur në arqipeshkvi, gjithmonë sipas relacionit të tij ishin: (1) kisha e Janjevës që i ishte përkushtuar shën Nikollës; dhe (2) kisha e Zymit që i ishte përkushtuar Ngjitjes së shën Mërisë. Ndërsa nëpër misionet e tjera, ekzistonin vetëm kapelat, të cilat gjendeshin pranë shtëpive të famullitarëve.

Gjendja e misionarëve gjithashtu ishte e mjerueshme, pasi edhe ata njëlloj si besimtarët e krishterë persekutoheshin rëndë. Për të kryer shërbesat fetare, ishin gjithmonë të detyruar që të paguanin dhe të jepnin dhurata për qeveritarët osman, pasi nëse nuk vepronin kështu, nisnin edhe pengesat për moskryerjen e riteve fetare, nisnin rrahjet fizike e madje edhe dëbimi nga vendbanimet e tyre. Si arqipeshkvi ashtu edhe misionarët nuk kishin në pronësi asgjë, pasi të gjitha të mirat materiale ua rrëmbenin osmanët. Në këtë kohë, raportohet se arqipeshkvia e Shkupit kishte rreth 450 shtëpi besimtarësh të krishterë me nga 4.200 frymë, ndërsa arqipeshkvi nuk e kishte ndërprerë kurrë shërbesën e tij, çka i mundësoi që të çonte drejt pagëzimit rreth 500 shpirtra.^[10]

Relacioni tjetër i arqipeshkvit Summa që mban datën 01 gusht, të vitit 1732, na jep një të dhënë tjetër të rëndësishme për arqipeshkvinë, ku tregohet se atje nuk kishte as katedrale, pasi ajo që kishte pas qenë katedrale, osmanët e kishin shndërruar në xhami. Arqipeshkvia vuante edhe për burime njerëzore, pasi gjithsej kishte vetëm 9 priftërinj të ipshkvive dhe 4 misionar. Arqipeshkvi gjendej gjithmonë në vështirësi për shkak se për të kryer vizitat apostolike pa shqetësime i duhej që të ndante dhurata si për pashain, ashtu edhe për beun e gjithë fisin e tij bashkë me qeveritarët e tjerë. E kur osmanët vizitonin kishën e arqipeshkvisë, atij i duhej që ti priste e ti gostiste bollshëm përndryshe e rrihnin. Gjatë kohës së vizitës apostolike kudo mbretëronte mortaja, e megjithatë arqipeshkvi ia kishte dal mbanë që të pagëzonte rreth 300 meshkuj dhe 290 femra.^[11]

Viti 1735 rezulton të ketë qenë një vit shumë i vështirë për arqipeshkvinë e Shkupit, dhe sipas relacionit të 06 dhjetorit, të po atij viti, të shkruar nga arqipeshkvi Summa, mësojmë se sëmundja e tmerrshme e mortajës shkaktoi  pasoja tepër të rënda për popullsinë. Nga ky relacion gjejmë edhe një të dhënë shumë domethënëse për vet shërbimin e aripeshkvit, pasi ai na tregon se kur kishte qenë në qytetin e Nishit ishte infektuar edhe vet nga ajo sëmundje, për shkak se kishte marrë rrëfimin e ministrit polak të sëmurë prej mortajës, Josip Malioraëicza, si dhe kishte kunguar e varrosur edhe disa polak të tjerë të cilët kishin humbur jetën prej sëmundjes, duke mos lënë pas dore as të mbijetuarit të cilët i kishte ngushëlluar për njerëzit që kishin humbur, për dhimbjet që kishin provuar, e gjithashtu i kishte inkurajuar që atë gjendje të rëndë shëndetësore ta përballonin me guxim e me dashamirësi ndaj Zotit dhe ndaj  mbretit polak Augustinit III.

Nëpër rreshtat e relacionit në fjalë, arqipeshkvi Summa përmend edhe mënyrën sesi ndodhi mrekullia e shërimit të tij; ai tregon se u shërua me ndihmën e shën Rrokut, çka u pasua edhe nga një pastrim i thellë shpirtëror prej tij. Nuk mungojnë as falënderimet për ndihmën financiare në shumën e 50 skudëve, të cilën kardinalët ia kishin dërguar në 02 korrik, të vitit 1733, ndihmë që ia kishin dhënë kryesisht për rindërtimin e shtëpive të famullitarëve; ai përcjell gjithashtu edhe falënderimet e tij për rruzaret e dërguara, për medalionët e sidomos për paramentet, e  njëkohësisht i njofton se osmanët po përgatiteshin sërish për luftë, dhe se pashai i Sofjes kishte nisur një fushatë përndjekjeje kundër besimtarëve të krishterë, e si të mos mjaftonte kjo, osmanët  po e rëndonin shumë edhe vet ipeshkvin në shërbesat e tij, duke i shkaktuar pengesa të panumërta me qëllim që ai të mos i kryente detyrat e tij baritore.^[12]

Nga një tjetër relacion i vitit 1735, i shkruar nga arqipeshkvi Summa, na jepen detaje shumë domethënëse sa i takon gjendjes së përgjithshme të arqipeshkvisë në Shkupit; ai tregon se gjendja ekonomike e besimtarëve ishte e rëndë, se ata ishin të varfër dhe se e mbanin shpirtin gjallë përmes punës së tyre në zejtari dhe në bujqësi. Ata ishin shumë të munduar prej tatimeve të rënda, prej punës së detyrueshme dhe prej vështirësive të tjera të jetës së përditshme, megjithatë gjendja e tyre shpirtërore ishte  e mbushur me kurajë dhe më dashuri të madhe për Zotin, për besimin e tyre të krishterë, por edhe për gjithë njerëzit. Arqipeshkvia po vuante pasojat e tmerrshme që po shkaktonte mortaja, dhe për shkak të mungesës së priftërinjve, arqipeshkvi ishte i detyruar që tua ndante personalisht sakramentet të gjithë të sëmurëve.^[13]

Relacioni i 06 prillit, të vitit 1739, do të ishte relacioni i fundit i arqipeshkvit Summa mbi situatën në arqipeshkvinë e Shkupit. Këtë relacion e kishte shkruar, ndërsa gjendej në Beograd në gjendje arratie. Aty ai jep disa informacione të rëndësishme mbi luftimet dhe lëvizjet ushtarake,  e mes të tjerash dëshmon se gjatë viteve të luftës (1737-1739), luftë e cila ende nuk kishte përfunduar, ai së bashku me misionin e Peshtrit kishte hyrë nën mbrojtjen e autoriteteve austriake. Të njëjtën gjë kishin bërë edhe besimtarët e tjerë të krishterë të Novi Pazarit, si edhe të krishterë të rajoneve të tjera që kishin mundur të arratiseshin. Ndërsa për të krishterët që kishin mbetur, mundimet kishin qenë të tmerrshme, shumë prej tyre u ishte rrëmbyer pasuria dhe pronat, ndërsa shumë të tjerë ishin syrgjynosur me dhunë. Arqipeshkvi nëpërmjet këtij raporti tregon se në vitet për të cilat bëhej fjalë, ai kishte qëndruar në Beograd së bashku  me popullin e arratisur bashkë me të, me priftërinjtë si dhe me bagëtitë që popullata kishte marrë me vete në arrati e sipër. Arqipeshkvi shkruan se ishte duke i ndjekur me vëmendje lëvizjet e ushtrisë austriake në luftime, dhe se gjendej gjithmonë në lutje ndaj shën Mërisë që ajo t’i bekonte armët e ushtarëve të krishterë, duke shpresuar që së shpejti të kishte mundësi që të rikthehej në atdhe, ku edhe do të mund të vazhdonte shërbimin e tij baritor, njëlloj si dhjetë vite më parë.^[14]

Zhvillimet politiko – ushtarake ishin intensive, e në kuadër të kësaj, në vitin 1736  mbreti austriak Karli VI, nisi përgatitjet për një luftë të re kundër osmanëve. Për të pasur sa më shumë trupa ushtarake por edhe aleat në luftime, ai u kishte bërë thirrje të gjithë të krishterëve të Serbisë, Maqedonisë dhe Shqipërisë, që të ngriheshin  në kryengritje sapo të nisnin operacionet ushtarake austriake. Kësaj thirrjeje të mbretit austriak për aleancë dhe mbështetje, i ishte përgjigjur arqipeshkvi i Shkupit Mikel Summa së bashku me prijësit e fiseve shqiptare, si dhe patriarku serb i patriarkanës së Pejës, Arsenije IV Shakabenta së bashku me fisnikët serb.

Arqipeshkvi Summa kishte thirrur në kryengritje disa nga fiset shqiptare më në zë, të tillë si: kelmendasit, shqiptarët e Hotit dhe ata të Grudës, e ndërsa po mundohej të thërriste akoma më shumë të krishterë që jetonin në Malin e Zi, ndodhi që venedikasit e spiunuan tek autoritetet osmane. Më 10 korrik, të vitit 1737, feldmarshalli austriak Sekendorf lëshoi një thirrje për të gjithë të krishterët, sidomos për ata të ritit perëndimor por edhe për ortodoksët e ritit lindor që të ngriheshin në kryengritje kundër forcave osmane. Me këtë rast, të gjithë prijësit e popullit kryengritës u ftuan që të paraqiteshin në shtabin qëndror austriak për të marrë letrat përmes së cilave u njihej mbrojtja austriake. Në mbledhjen që u zhvillua në shtabin qëndror austriak në afërsi të Nishit, më 24 korrik, të vitit 1737, morën pjesë: (1) patriaku Shakabenta së bashku me shumë prijës serb; dhe (2) nga të krishterët shqiptar mori pjesë: (a) Vat Bici, si përfaqësues i kelmendasve të Shpajës, i cili kishte premtuar se do të merrte pjesë në luftime më 200 ushtarë; (b) Pjetër Gjola, si përfaqësues i fisit të Hotit, i cili gjithashtu kishte premtuar 200 ushtarë për të qenë pjesë e luftimeve; dhe (c) Gjon Martini, nga fisi i Grudës, i cili kishte premtuar se do tu bashkohej luftimeve së bashku me 100 ushtarë. Që të gjithë premtuan mbështetje dhe pjesëmarrje në luftime, duke kërkuar garanci se në rast të dështimit të kryengritjes dhe nënshkrimit të paqes me osmanët, të merreshin në mbrojtje nga perandoria austriake.  Përfaqësues të të krishterëve shqiptar, ishin prijësit e fiseve vendase nga territori i Malësisë, ndërsa kelmendasit ishin më të angazhuarit mes tyre në kryengritje, për shkak se në Kosovë jetonin dy fise të mëdha të tyre, pikërisht në Rugovë ku jetonin rreth 800 besimtar, dhe  në Peshtër ku jetonin rreth 2.500 besimtar të krishterë kelmendas shqiptar.

Mes gjithë këtyre zhvillimeve dhe përgatitjeve për kryengritje, ndodhi diçka e papritur: osmanët kishin nisur që të grumbulloheshin rreth Novi Pazarit si dhe në Peshtër, kështu që më 24 gusht, pikërisht kur patriarku kishte arritur në Novi Pazar së bashku me ushtrinë e malësisë, e kishte gjetur gjithë qytetin të braktisur;  i trembur, ai i kishte lënë malësorët pa drejtim dhe ishte arratisur në drejtim të manastirit të Studenicës dhe Kragujevcit, kjo bëri që malësorët e tradhtuar e tërësisht të shqetësuar të tërhiqeshin sërish për në malësi, duke u përleshur e duke vrarë gjithë ushtarët osman që ndeshnin rrugës, si dhe duke u vënë flakën gjithë garnizoneve të tyre.

Pas ikjes së arqipeshkvit Summa nga arqipeshkvia për shkak të dështimit të kryengritjes, drejtimin e arqipeshkvisë së Shkupit e mori dom Gjon Nikollë Kazazi i cili kishte detyrën e vikarit të përgjithshëm. Për gjendjen e atëhershme të arqipeshkvisë, mësojmë më tepër nga raporti i prokuratorit të përgjithshëm të misionit të françeskanëve obzervant, përmes të cilit në vitin 1738 ai informonte Kongregatën për Përhapjen e Fesë, sidomos mbi situatën në prefekturat françeskane të Maqedonisë, Serbisë dhe Shqipërisë, duke u mbështetur në informacionet që i kishin ardhur nga misionarët.

Prokuratori mes të tjerash njoftonte, për trazirat e mëdha që misionarët dhe besimtarët e krishterë i kishin përjetuar për shkak të luftës, duke u përballur sidomos me mllefin dhe urrejtjen që osmanët tregonin ndaj tyre. Rreth nëntorit të vitit 1737 dhe shkurtit  të vitit 1738, të gjitha misionet e prefekturës së Maqedonisë e kishin lajmëruar prokuratorin se ishte burgosur atë Jakobi nga Kastelana, i cili kishte qenë një misionar i vjetër dhe kishte shërbyer për një kohë të gjatë në arqipeshkvi. Sipas raportimeve, fillimisht ishin bërë përpjekje për ta vrarë, mirëpo për shkak se qeveritarët osman ishin prekur nga gjendja e tij, kishin  ndërhyrë për t’ia shpëtuar jetën. Në mënyrë të vazhdueshme dhe të pandërprerë, misionarët dërgonin lajme se të gjithë famullitarët dhe priftërinjtë shekullar do të dëboheshin nga Maqedonia dhe nga krahinat e tjera të Serbisë dhe Maqedonisë, dhe se dëbimi i tyre ishte vetëm çështje kohe.

Relacioni i 22 marsit, të vitit 1738, na vjen me informacione të rënda, pasi prokuratorin e kishin informuar nga Beogradi se në Jagodinë të Serbisë kishin varur dy priftërinj rregulltar; kundër vikarit të përgjithshëm të arqipeshkvisë së Shkupit, kishin shtënë me armë, ndërsa famullitarin e Pejës, që kishte qenë një prift shekullar dhe një misionar i mirë e i përvuajtur, e kishin vrarë në mënyrë shtazarake dhe copat ia kishin ndarë pjesë pjesë gjithandej nëpër krahinë. Ndërsa për prefektin e prefekturës së Serbisë, besohej se kishte gjetur strehim në male ku po fshihej së bashku me një numër të konsiderueshëm shqiptarësh. Lajmet për Shqipërinë ishin gjithashtu serioze, dhe prokuratori përmes relacionit të 12 marsit, të vitit 1738, të ardhur nga Kotori informohej se atë Ambrozije nga Kazana, që ishte një françeskan i reformuar, gjithashtu ishte ekzekutuar nga osmanët me varje. Sa i takon fatit të misionarëve të tjerë në Shqipëri, prokuratori ende nuk kishte marrë ndonjë informacion të veçantë, dhe nuk dihej nëse ishin vrarë apo jetonin të fshehur diku, e vetmja gjë që dihej me siguri ishte se shumë misionar që shërbenin në Shqipëri ishin djegur.^[15]

Kongregata për Përhapjen e Fesë në përgjigje të kërkesës për ndihmë, i dërgoi arqipeshkvisë së Shkupit, gjithë gjërat liturgjike të nevojshme, të tilla si librat, dhe ndihmat për misionarët. Të gjitha dërgesat u morën në Zarë, më 03 mars, të vitit 1741 nga dom  Gjon Nikollë Kazazi, i cili kishte njoftuar Kongregatën për dërgesën, dhe e kishte falënderuar për kalshejt, patenat, mesharin, librin pontifikal, albat, amiktat, cingulumat, si dhe për gjithë librat dhe gjërat e  tjera të zakonshme ipeshkvnore. Këto dhurata, si dhe ato që ishin marrë më parë prej saj, dëshmojnë sesa e varur ishte arqipeshkvia prej Kongregatës për Përhapjen e Fesë. Falënderimet për Kongregatën ishin të veçanta e të përzemërta, për gjithë ndihmat që ajo kishte dërguar, edhe pse disa nga priftërinjtë tashmë ishin vrarë. Ato ishin kohë të vështira pushtimi dhe kryengritjesh, dhe shumë prej sendeve liturgjike ose ishin zhdukur, ose ishin shpërndarë, dhe çka kishte mbetur keqpërdorej me qëllim që të shkatërrohej plotësisht. Ndërkohë, dom Gjon Nikollë Kazazi shpresonte se do ta kishte fatin që të rikthehej në vendlindjen e tij me gjërat që i kishte  marrë në Zarë, të cilat ishin një ndihmë e madhe si për arqipeshkvinë, ashtu edhe për besimtarët të cilët kishin shumë nevojë për ta forcuar besimin e tyre të krishterë.^[16]

Nga relacioni i 05 marsit, të vitit 1741, të cilin dom Gjon Nikollë Kazazi ia kishte dërguar sekretarit të Kongregatës për Përhapjen e Fesë, mësohet se ai kishte qenë për vizitë në Romë, e me tu kthyer nga Roma e kishte falënderuar sekretarin e Kongregatës për pritjen e përzemërt që ia kishte rezervuar, si dhe për gjithë gjërat që kishte mundur t’i merrte për arqipeshkvinë e tij, duke firmosur kështu:

“Gjon Nikollë Kazazi, i përulur vikar i përgjithshëm i Serbisë, dhuruar në Romë nga Shkelqësia Juaj.”^[17]

Duke qenë se nuk kemi dokumente të cilat të mund të na dëshmojnë se Kongregata e kishte thirrur dom Gjon Nikollë Kazazin, vikarin e përgjithshëm të Shkupit, na krijohet mundësia ta marrim me mend se duhet të ketë qenë arqipeshkvi i Zarës, Vinçenc Zmajeviqi, që si përfaqësues i Kongregatës për besimtarët e krishterë në Serbi, në Shqipëri dhe në Bullgari, ai që duhet të ketë ndërmjetësuar që dom Gjon Nikollë Kazazi,  në vitin 1740  të mund të ishte në Romë. Me këtë rast ia kishte dërguar personalisht Kongregatës, raportin mbi gjendjen në arqipeshkvinë e Shkupit, si dhe gjithë të dhënat mbi priftërinjtë dhe mbi studentët e kolegjeve që i përkisnin arqipeshkvisë së Shkupit, dhe që kishin studiuar në Romë./drita.info

—————————————–

[1] TOMIĆ, dr. Zoran, Kemal Ataturk tvorac nove Turske, (Beograd ), (1939), f. 40 – 41.

[2] ARCHIVUM APOSTOLICA VATICANUM,  (Më tutje AAV), S. Congr. Consilio, Scopien, Relatio 1706, vol. 728

[3] ASV, S. Congr. Concilii, Scopien, Relatio 1706, vol. 728.

[4] AAV, S. Congr. Concilii, Scopien, Relatio 1710, vol. 728.

[5] AAV, S. Congr. Concilii, Scopien, Relatio 1713, vol. 728.

[6] AAV, S. Congr. Concilii, Scopien, Relatio 1716, vol. 728.

[7] AAV, S. Congr. Concilii, Scopien, Relatio 1719, vol. 728.

[8] AAV, S. Congr. Concilii, Scopien, Relatio 1725, vol. 728.

[9] ASCPF, SOCG, vol. 668, nr. 21, f. 542 – 545.

[10] AAV, S. Congr. Concilii, Scopien, Relatio 1731, vol. 728.

[11] ASCPF, SOCG, vol. 673, nr. 12, f. 464 – 465.

[12] ASCPF, SOCG, vol. 686, nr. 9, f. 26 – 27.

[13] AAV, S. Congr. Concilii, Scopien, Relatio 1735, vol. 728.

[14] AAV, S. Congr. Concilii, Scopien, Relatio 1739, vol. 728.

[15] ASCPF, SC, vol. 108, diskutuar në mbledhjen e kongregatës më 14 prill të vitit 1738.

[16] ASCPF, SC, Servia, vpl. 1, f. 287rv.

[17] ASCPF, SC, Servia, vol. 1, f. 288.