PSIKOLOGJIA E THIRRJES MESHTARAKE DHE RREGULLTARE

Nga Mihály Szentmártony

Studimet psikologjike mbi thirrjen meshtarake dhe rregulltare janë relativisht të kohës së re. Megjithatë, në katër dekadat e kaluara, prej kur kanë filluar hulumtime të tilla, janë mbledhur njohuri të dobishme dhe të vlefshme në këtë fushë. Këto njohuri mund t’iu hynë në punë të rinjve që interesohen për një thirrje kishtare, por edhe prindërve dhe edukatorëve, të cilët janë të thirrur që një djali dhe një vajze t’i ndihmojnë në ndriçimin e thirrjes eventuale.

Thirrja meshtarake dhe rregulltare sot kuptohet si dialog ndërmjet Hyjit dhe njeriut. Kjo, para së gjithash, do të thotë se thirrja shpirtërore nuk është vetëm një moment në historinë e individit, por një proces i vazhdueshëm dhe i pandashëm prej zhvillimit të përgjithshëm personal. Do të mund të thoshim edhe kështu: thirrja shpirtërore është projekt jetësor, d.m.th. nuk është një pyetje statike, por një proces dinamik, detyrë përherë e hapur.

Ne këtu kur flasim për thirrjen, atëherë vërtet mendojmë për vetëdijen e të qenit i thirrur. Psikologjia studion pikërisht këtë përjetim subjektiv të personit. Vetëdija e përmendur lajmërohet gradualisht dhe shfaqet ndryshe te një djalosh i vogël apo te një vajzë e vogël, e prapë ndryshe te një i ri apo te një e re, përkatësisht te një i/e rritur. Vetëdija e thirrjes personale për një status shpirtëror e mbërrin kulmin e vet në marrjen e vendimit të përjetshëm, me të cilin personi ia kushton jetën e vet Hyjit brenda Kishës në shërbim të njerëzve. Këto janë njëkohësisht edhe tri momente, elemente kryesore për vlerësimin e vërtetësisë së thirrjes shpirtërore.^[1]

Nga pikëvështrimi teologjik, thirrja shpirtërore përfshin tri gjëra: zgjedhjen, thirrjen dhe dërgimin. Për Hyjin, ta thirresh dikë do të thotë ta zgjedhësh për një dërgim/mision. Shembuj për këtë gjejmë të panumërt edhe në Besëlidhjen e Vjetër edhe te Ungjijtë: Abrahami, Moisiu, Gjon Pagëzuesi, apostujt. Shembull karakteristik është Jeremia: “Fjala e Zoti më qe drejtuar dhe më tha: ‘Para se të trajtoja në kraharorin amënor, të njoha e, para se të dilje nga gjiri amënor, të shenjtërova, të caktuar të jesh profetë i popujve’” (Jer 1, 4-6). Kur kjo zgjedhje realizohet në kohë, atëherë bëhet thirrje. Me fjalë tjera, thirrja është zgjedhje me vetëdije për Hyjin. Është më rëndësi të theksojmë edhe këtë se, thirrjen njeriu kurrë nuk e merr vetëm për vete, por gjithmonë për të tjerët, si karizmë, si dërgim; prandaj thirrja është gjithmonë edhe dërgim. Nga kjo perspektivë, çdo thirrje është realizim i planit shëlbues të Hyjit.

Nga pikëvështrimi psikologjik, d.m.th. i shikuar nga aspekti i njeriut, këtyre tri momenteve teologjike iu përgjigjen tri përjetimet psikologjike: vetëdija e veçantisë personale, vërja e një qëllimi të jetës për të cilin ia vlen të jetohet dhe të vdesësh, si edhe realizimi i qëllimit të parandier jetësor në formë konkrete historike. Thirrja, para së gjithash, është një vendim jetësor që mund të arsyetohet me motive të mendjes: e zgjedh këtë rrugë të jetës dhe e di pse e kam zgjedhur. E po, që një vendim i tillë të jetë autentik dhe real, njeriu duhet ta njohë vetveten, aftësitë e veta, sepse thirrja shpirtërore nuk realizohet asnjëherë në një hapësirë boshe, por brenda bashkësisë kishtare konkrete, e, për këtë arsye, e ka edhe një dimension të caktuar socio-psikologjik: të përkiturit një rendi/rregulli, të pranuarit e një statusi të caktuar shoqëror që shkon me atë rend. Kjo mund të shprehet më thjeshtë: thirrja meshtarake dhe rregulltare kërkon krejt njeriun dhe kurrë nuk mund të jetë një profesion i përkohshëm.

Porse, pyetja qenësore psikologjike është pse pikërisht dikush e zgjedhë jetën meshtarake apo rregulltare. Në këtë pyetje sigurisht se nuk ka një përgjigje të vetme: çdo thirrje është një shprehje e krejt historisë shpirtërore të një personi. Megjithatë, ka teori që përpiqen të japin njëfarë përgjigje në pyetjen e shtruar. Ne do t’i analizojmë tri teoritë më të njohura.

Teoria e “i vogli i rritur” e J. E. Dittes

Është e njohur se çdo zanat dhe profesion krijon në vetëdijen e njerëzve stereotipa të caktuar. Një figurë e tillë stereotipi mbi një thirrje rëndom shprehet kështu: “Mjek i mirë është njeriu që është i ndjeshëm ndaj vuajtjeve të njerëzve, i gatshëm për ndihmë etj.” “Mësuesja e mirë është e ndërgjegjshme, i do fëmijët …” Kjo përvojë e përditshme ka qenë pikënisje për analizë mbi thirrjen shpirtërore në hulumtimet e psikologut amerikan J. E. Dittes.^[2] Ai e ka shtruar pyetjen në këtë mënyrë: “A ekzistojnë shenja tipike të personalitetit që i karakterizojnë të a.q. profesionistët religjioz (meshtarët, rregulltarët)?” Kjo pyetje është aq e arsyeshme nëse e dimë se në vetëdijen e njerëzve vërtetë ekzistojnë figura stereotipa mbi meshtarin dhe rregulltarin. Një figurë e tillë, pa dyshim, nuk është fryt vetëm i imagjinatës, por duhet ta ketë ndonjë mbështetje në realitet. Nëse përnjëmend ekzistojnë shenja të tilla karakteristike që ndonjë person e bëjnë meshtar të mirë, rregulltar të mirë, atëherë njohja e tyre do të ishte shumë e dobishme si ndihmë në seleksionimin dhe edukatën e kandidatit për thirrjen shpirtërore.

Dittes ka gjetur se në të vërtet ekzistojnë shumë shenja të personalitetit që konfirmojnë    figurën stereotip të meshtarit. Në bazë të vështrimeve dhe hulumtimeve është krijuar një nocion i ri për analizën e prirjes për thirrjen shpirtërore: “i vogli i rritur” (the little adult). Ky është djaloshi, i cili shumë herët identifikohet më shumë me vlerat e të rriturve se të moshatarëve të vet. Shohim se këto hulumtime janë të bëra vetëm me djem,  kryesisht në ambient protestant. E po, përfundime të caktuar vlejnë përgjithësisht. Cilat janë ato karakteristika të voglit të rritur, të cilat e përgatisin për rolin që një ditë të bëhet profesionalist religjioz? Ja karakteristikat, përkatësisht përshkrimi i sjelljeve të voglit të rritur derisa është ende nxënës i fillores:

– Ndjehet më mirë në shoqërinë e të rriturve, sesa me moshatarët e vet. E, nëse është me moshatarët e vet, atëherë me më dëshirë e merr rolin e të rriturve: i mbron më të vegjlit, i përgjegjshëm për rregullin, në shkollë është pa të meta (zakonisht e vërë si shembull).

– I ikën prapësive të rëndomta fëmijërore: nuk rrahet, nuk është abuziv ndaj kafshëve, nuk tenton të provojë gjëra të ndaluara, siç është pirja e duhanit; në vend të kësaj dallohet për virtyte të tilla që të rriturit i çmojnë shumë: gatishmëria, kujdesi ndaj të moshuarve, besimi, zelli etj.

– Me dëshirë merr pjesë në grupe që i udhëheqin të rriturit, p.sh. inspektuesit, ministrantët, grupet e katekizmit. U ikën grupeve të djemve që krijohen dhe veprojnë të pavarur prej të rriturve, nganjëherë fshehurazi. Për këtë arsye në sy të të rriturve gëzon besim, i besohen detyra me përgjegjësi, p.sh. mbajtja e kasës së përbashkët.

– Në grupet e moshatarëve rëndom ndjehet i ngathët dhe i papërvojë. Rrallëherë do të ketë shumë miq. Për shkak të suksesit në shkollë dhe për shkak të sjelljes së mirë shokët e çmojnë, por nuk e duan me të vërtetë.

– Është i tërhequr: i kontrollon shprehjet spontane të emocioneve të veta, për këtë arsye sjellja e tij është e matur dhe stabile. Veçanërisht ka kujdes të mos shpreh ndjenjat e veta agresive, armiqësore.

Për çfarë arsye ky djalë përdorë një manovër të këtillë psikologjike në kontaktin me të tjerët? Në këtë pyetje Dittes gjen përgjigjen në nevojën e fëmijës që prindërit ta pranojnë. Në fakt, ky djalë, sipas të gjitha gjasave, ka vështirësi në këtë fushë. Dhe njëmend, analizat tregojnë se në fëmijërinë e hershme ka pasur emocione ambivalente ndaj prindërve, posaçërisht ndaj nënës: emocionalisht është shumë i varur prej nënës, mirëpo shenjat e afektit, të pranimit dhe dashurisë (përkëdheljet, rrahjet) kanë arritur në mënyrë të paqëndrueshme. Për këtë arsye vazhdimisht frikësohet që mos ta humbë dashurinë e nënës, prandaj zhvillon shenja karakteriale të njëpasnjëshme të djalit të mirë. Si e gjithë kjo ndikon në zgjedhjen e thirrjes meshtarake dhe rregulltare? Dittes në këtë pyetje përgjigjet kështu:

Roli i meshtarit në përmbajtje e tij është identik me rolin e të voglit të rritur. Në fëmijëri ky rol përbëhej në ndërmjetësimin ndërmjet moshatarëve të tij dhe të rriturve. Ka qenë ai i cili në një mënyrë i ka përkthyer vlerat e të rriturve në gjuhën e moshatarëve të vet dhe në personin e vet i ka paraqitur si njëfarë shembulli. Roli i meshtarit është në thelb i njëjti, vetëm se tani bëhet fjalë për ndërmjetësim në një nivel më të lartë ndërmjet të të rriturve (tani këta janë moshatarët e tij) dhe Hyjit, d.m.th. vlerave mbinatyrore. Për këtë arsye, nga pikëvështrimi psikologjik, roli i meshtarit ndërmjetësues jep më së shumti mundësi të voglit të rritur, që t’i zhvillojë prirjet e veta natyrore, që të ndjehet më së afërti me figurën mbi veten.

Kësaj zgjedhje i përshtatet edhe diçka: thirrja meshtarake do të thotë komunikim njëdrejtimësh në marrëdhëniet ndërnjerëzore. Meshtari ka të drejtë të ketë shikim në botën intime të shumë njerëzve (në rrëfim njerëzit i besohen), e vetë të mos i duhej të ofrojë të njëjtën hapje dhe besim, d.m.th. ai nuk duhet ta zbulojë vetën para të tjerëve. Kjo, gjithashtu, është një prej karakteristikave të voglit të rritur, d.m.th. vështirë zbulohet para të tjerëve, vështirë beson, ka pak miq.

Megjithatë, duhet të shtojmë se të gjitha këto nevoja psikologjike nuk e përcaktojnë drejtpërdrejt zgjedhjen e thirrjes shpirtërore. Kjo do t’i kundërshtonte jo vetëm kuptimit teologjik të përgjigjes së lirë në ofertën e Hyjit, por do t’i kundërshtonte edhe logjikës psikologjike, ku nuk ka determinizëm të drejtpërdrejtë, sepse megjithatë gjithkund është i pranishëm edhe vullneti i lirë. Nga ana tjetër, mbetet fakti se në shumicën e meshtarëve të tashëm dhe të ardhshëm shfaqen pikërisht shenja të tilla të personalitetit. Për këtë arsye, mbase do të provonim kështu ta rikonstruktojmë procesin e vendimit. Çdo thirrje mbartë me vete një figurë të caktuar stereotipi. Takimi me këtë thirrje tek djaloshi mund t’i forcojë ato karakteristika që janë në harmoni me atë figurë stereotipi. Me edukatë ato shenja përforcohen edhe më, sepse i dërgohen porosi: ti do të mund të ishe meshtar i mirë, ti je i lindur për rregulltar etj.

Çfarë të thuhet për këtë teori, sa është ajo e bindshme? Nuk ka dyshim se teoria mbështetet nga vëzhgimet e përditshme: duket se në shumë meshtarë, përkatësisht kandidatë për meshtarë vërtet mund të duken shenja karakteristike të voglit të rritur. Dhe, të themi lirisht se kjo jo domosdoshmërisht e zhvlerëson një thirrje shpirtërore. Nëse është i vërtetë ai aksiomi se hiri e supozon natyrën, pse kjo të mos vlente edhe për këtë, d.m.th se disa persona, sipas shenjave të tyre karakteristike, janë më të përshtatshëm për shërbesën meshtarake prej të tjerëve? Thirrja e Hyjit rrallëherë arrin te njeriu rrugës së drejtpërdrejtë, por nëpërmjet prirjeve dhe aftësive tona natyrore.

Megjithatë, teoria e Dittes-it nuk është pa mungesa serioze. Para së gjithash na duket tepër mekanike: sikur disa djem prej fillimi do të ishin të paracaktuar për thirrjen meshtarake. Më tutje, teoria nuk thotë asgjë se këta njerëz më vonë bëhen vërtet të suksesshëm në thirrjen e vet ose megjithëkëtë edhe më tutje mbartin ankthet e veta fëmijërore? Thirrja meshtarake, përkatësisht rregulltare (ashtu edhe martesa) kurrë nuk mund të merret si një lloj i terapisë për problemet e pazgjidhura psikike. Në atë thirrje ato probleme më parë rriten sesa zgjidhen automatikisht, sepse ajo është një rrugë e jetës së jashtëzakonshme, veçanërisht në mesin tonë shoqëror.

Teoria e Dittes-it mbi zgjedhjen e thirrjes është vetëm një prej shumë të ngjashmeve të ndërlidhura me të njëjtën ide: motivi kryesor për një zgjedhje konkrete të thirrjes është synimi për vetërealizim. Kjo pikëpamje është përsëritur ndër vite, derisa u shfaq ideja e Frankl-it mbi nevojën e tejkalimit të vetvetes si motiv themelor në jetë, prej të cilës rëndom lind si pasojë e zakonshme ndjenja e kënaqësisë, e plotësimit. Me fjalë të tjera: vetërealizimi nuk mund të jetë qëllimi i drejtpërdrejtë, por ky qëllim dhe motiv mund të jetë vetëm autotranshendenca. Autotrashendenca do të thotë kthim kah vlerat që dikush dëshiron t’i realizojë në jetë, me vërejtje se nuk bëhet fjalë vetëm për vlerat subjektive, por për të a.q. vlerat objektive, të cilat nuk i ka krijuar vetë njeriu, por i zbulon si të ofruara. Në këtë drejtim ka lindur një teori e re edhe mbi thirrjen shpirtërore, të cilën dëshirojmë ta paraqesim tani shkurtimisht. Përkujtojmë, se kjo teori gjithashtu nuk qëndron e vetme, por ndërtohet duke pasur për bazë një botëshikim të tërë filozofik dhe antropologjik.

Teoria e “autotrashendencës” e L. M. Rulla

Jezuiti italian L. M. Rulla dhe bashkëpunëtorët e tij në Institutin Psikologjik të Gregorianës tashmë me vite punojnë në hartimin dhe përsosjen e një teorie shumë perspektive mbi thirrjen shpirtërore, e cila merr para sysh jo vetëm shtysat e psikologjisë së thellësisë të personit, por edhe dëshirën e tij themelore për vetëtejkalim (autotranshendencë). Dhe pikërisht në këtë drejtim kjo teori bëhet më e afërta me figurën ungjillore mbi thirrjen e nxënësve.^[3]

Pikënisja bazë e teorisë është ideja se themeli i thirrjes shpirtërore nuk mund të jetë figura apo koncepti mbi veten siç e ka personi, por i a.q. uni ideal, do të thotë si duam ta kemi veten tonë në të ardhmen. Kjo realizohet në atë mënyrë që personi synon idealet që i zbulon si qëllim i mundshëm për arritjen e unit ideal. Kur bëhet fjala për thirrjen shpirtërore, atëherë para personit qëndrojnë pesë vlera të tilla, prej të cilave dy janë të ashtuquajtura terminale, sepse e caktojnë qëllimin e fundit: t’ia kushtojë veten plotësisht Hyjit dhe ta ndjek Krishtin. Kurse tri tjerat të ashtuquajtura vlera instrumentale, e caktojnë rrugën kah ai qëllim; këto janë këshillat ungjillore të cilat konkretizohen në jetë si celibat i kushtuar, dëgjesa dhe varfëria vullnetare.

I tërë psikodinamizmi i jetës së ardhshme përqendrohet në realizimin e këtyre idealeve në një formë sa më të pastër. Çfarë do të ishte ajo që mund ta fundoste pastrinë/pastërtinë e idealit? Ekzistimi i nevojave dhe qëndrimeve (si edhe sjelljeve që lindin prej këtyre qëndrimeve) të papërputhshme me vlerat. Nevoja e agresivitetit p.sh. është e papërputhshme me idealin e shërbimit, kurse nevoja që siguria të arrihet nëpërmjet të mirave materiale është e papërputhshme me vlerën e varfërisë. Çështja bëhet e ndërlikuar kur ndërhyjnë nevojat e pavetëdijshme që mund ta ndalojnë rritjen e ardhshme shpirtërore të personit. Analiza e tyre i tejkalon kufijtë e librit tonë. Ne do të ndalemi këtu vetëm në disa pikëpamje të përgjithshme në lidhje me kënaqësinë personale në thirrjen shpirtërore.

Është e rëndësisë elementare që motivet e vetëdijshme të jenë në harmoni me vlerat, e jo të jenë shprehje të dëshirave të pavetëdijshme për kompensim ose shprehje e ikjes. Ndoshta një shembull do të ndriçojë më së miri për çfarë bëhet fjalë. Dikush p.sh. mund ta zgjedhë thirrjen meshtarake për arsye se në atë mënyrë dëshiron të ikën prej barrës së autoritetit prindëror. Nëse nuk bëhet i vetëdijshëm për këtë, do ta përcjellë gjithë jetën rebelimi kundër autoritetit, përkatësisht tendenca për pushtet, për mëvetësi etj. Kjo njohje mund të na shërbejë si çelës i mirë për vlerësimin e autenticitetit të thirrjes së dikujt. Pyetja themelore është çka kërkon në thirrjen shpirtërore: a e kërkon vërtet Jezu Krishtin, apo megjithatë vetveten, njëfarë interesi apo fitimi. Çdo motiv që ka si qëllimin bazë realizimin e vetes nuk është mjaftueshëm i fortë dhe i arsyetueshëm në mënyrë që ta mbartë peshën e madhe të dërgimit meshtarak ose rregulltar.

Edhe pse teoria e Rulla-s është një prej përqasjeve më të bindshme bashkëkohore në shpjegimin psikologjik të thirrjes shpirtërore, disa gjëra mbesin të pathëna. Para së gjithash nuk është e qartë pse dikush më me dëshirë vendos për realizimin e pesë vlerave të përmendura, e jo të disa tjerave (p.sh. t’ju ndihmojë njerëzve si mjek – sepse, të shtojmë, i njëjti parim i autotranshendencës vlen për autenticitetin edhe të thirrjeve tjetra. Nëse dikush e zgjedh mjekësinë vetëm për arsye për të fituar sa më shumë para, sipas të gjitha gjasave do të jetë i pakënaqur në thirrjen e vet).

Tentimi për të përgjigjur në këtë vështirësi e gjejmë në përsiatjet e një mësuesi amerikan të jetës shpirtërore, psikologu Adrian van Kaam.

Teoria e “motivit dominant” e A. van Kaam

Pikënisja bazë e kësaj teorie është njohja se çdo njeri domosdoshmërisht e ka një projekt sa i përket jetës së vet, d. m.th. si e sheh vetën në të ardhmen.^[4] A. van Kaam (1972) këtë projekt e quan motivimi dominant. Ky projekt, i cili mund të mbesë edhe i patematizuar, përcakton jo vetëm drejtimin themelor të orientimit të njeriut, por edhe hierarkinë e vlerave dhe të motiveve. Ka njerëz tek të cilët motivet religjioze e krijojnë kornizën orientuese dominante të jetës së tyre. Thirrja shpirtërore është fryt i synimit që jeta të realizohet në bazë të motivit dominant religjioz.

E reja në teorinë e përmendur është theksimi në shikimin teologjik të kuptimit të jetës. Ky shikim është në themelin e botëkuptimit tonë të krishterë: nuk e kemi zgjedhur ne Hyjin, por ai neve. Jeta e njeriut është në thelb vetëm kërkim i vullnetit të Hyjit dhe i atij plani që Hyji e ka me të. Sepse Hyji askënd nuk e krijon rastësisht. Është e nevojshme që vetëm prej të dhënave, prirjeve të tija natyrore dhe situatës ekzistenciale të dijë të lexojë çfarë është në të vërtetë ai plan që Hyji ka me mua. Bindja se ndokënd e ka thirrur Hyji në thirrje shpirtërore është treguesi më i mirë për të kuptuar drejt atë thirrje. Ose në formën negative: përherë është shenjë e keqe kur dikush tregon pavendosmëri të tepërt në lidhje me thirrjen e vet, sepse domethënë se ende nuk i ka të qarta vlerat e jetës. Tash së fundi kam takuar një djalë, i cili vite të tëra mendon rreth asaj nëse do apo jo të hyjë në ndonjë rregull? Në pyetjen e tij një epror i ka përgjigjur kështu: “Ti duhet ta pushtosh rregullin, e jo rregulli ty!” Mendoj se kjo është përgjigje shumë e mirë, sepse për ideale duhet luftuar, duhet të pushtohen ato.

I kemi renditur tri teori mbi thirrjen shpirtërore, pa qëllim që t’i paraqesim në detaje. Kemi dashur vetëm të prekim disa prej pyetjeve në lidhje me zgjedhjen e thirrjes shpirtërore. Mendoj se mund t’i përmbledhim në tri porosi:

1. Ekzistojnë disa tipare të caktuara të personalitetit, që disa persona i drejtojnë kah thirrja shpirtërore. Këto janë të ashtuquajturat shenja të mundshme të thirrjes, kështu që edukatorët mund ta konsiderojnë shenjë të mjaftueshme që një djaloshi apo vajze t’i japin zemër për këtë rrugë.
2. Është e nevojshme që i riu/e reja të zbulojë në vetvete dëshirën për ta realizuar jetën e vet në drejtim kah disa vlera mbinatyrore, që në njëfarë mënyre të hyjë në shërbim të këtyre vlerave, sepse e sheh si mënyrën më të mirë të mundshme për veten të realizohet në këtë rrugëtim.
3. Orientimi bazë i jetës duhet të jetë i karakterit religjioz, edhe më saktë, marrëdhënia personale me Jezu Krishtin, i cili është pika orientuese themelore e përshpirtërisë katolike.

Në këto themele mund të ndërtohet me qëndrueshmëri jeta meshtarake ose rregulltare. Kjo, natyrisht, nuk domethënë se procesi i pjekurisë ka përfunduar. Përkundrazi, në këtë pikë fillon procesi i vërtetë i rritjes në thirrje, për çka do të flasim në kreun vijues./drita.info

(Pjesë nga libri: Mihály Szentmártony, Svijet mladih. Psihološke studije, FTI, Zagreb 2007, f. 192-202. Përktheu: Fatmir Koliqi)

———————————————–

[1] Khs. B. Giordani, Risposta dell’uomo alla chiamata di Dio, Roma, 1979.

[2] J. Dittes, “Psycholofical Characteristics of Religious Professionals”, në: ;. P. Strommen (ed.), Research on religous Development, New York, 1971, 422-460.

[3] L.M. Rulla, Depth Psychology and Vocation, Rom, 1971. – L. M. Rulla, Antropologia della vocazione cristiana, Casale Monferrato, 1985.

[4] A. van Kaam, Religione e personalità, Brescia, 1972.