Nga Dr. Don Shan ZEFI
I. Hyrje
Me ardhjen e turqve në trojet shqiptare krishterimi e kishte përjetuar një thyerje të thellë shpirtërore e morale. Derisa bota e krishterë e shihte dritën e përparimit e të rilindjes, të krishterët shqiptarë kishin hyrë në një gjendje të rëndë e tragjike dhe ndoshta e krahasueshme vetëm me tre shekujve e parë të martirizimit në kohën e Perandorisë Romake. Në fakt, në fillim të shekullit XVIII ajo kërkonte të gjente energji ungjillore që edhe njëherë t’ua kthente dinjitetin e tyre fetar, kombëtar e kulturor.
Këto pohime të dhimbshme i grishnin prelatët dhe klerin të llogarisnin në ndjesinë e përgjegjësive. Shpirtrat e dëshpëruar shqiptarë nuk shikonin gjë tjetër veçse mjegullina të errëta në fytyrën e dheut shqiptar dhe nuk i shihnin “shenjat e kohës” (Mt 16,4) në mesin e shumë errësirave aziatike që sollën luftëra të përgjakshme, rrënime shpirtërore e materiale dhe e gjithë kjo bëhej në shenjë të hakmarrjes ndaj krishterimit.
Gjykuar në bazë të akteve konciliare, siç do të referohet më poshtë, Kisha megjithatë nuk kishte mbetur vetëm si vëzhguese e inerte përballë këtyre ngjarjeve tragjike, por e kishte ndjekur me dhimbje të thellë, e brez pas brezi, evolucionin e ngjarjeve të islamizimit, madje ajo kishte qenë vendosmërisht kundër aspiratave të pushtuesve turq; e kishte parë se duhej të shkrijë tërë energjinë e saj në apostullat të fesë e të kombit, të lutjes e të veprimtarisë në të gjitha sferat me një kler më të ngritur dhe më të denjë në misionin e ungjillëzimit, me doktrinë e virtyte kristiane dhe me anëtarët e saj në një shkallë më të ngritur të vetëdijesimit e të përgjegjësive në Kishën Katolike e, në veçanti, nga detyra e tyre që të bashkëpunonin me të e t’i mbetnin asaj besnike.
Bota e krishterë shqiptare, e cila asokohe ishte e humbur, hutuar dhe që jetonte vazhdimisht nën ankthin e rreziqeve, Kuvendi i ardhshëm do të duhej t’u ofronte një ringjallje më të madhe të gjithë njerëzve vullnetmirë dhe t’u ofronte horizonte për një jete më të mirë, sidomos të asaj shpirtërore e mbinatyrore, të mençurisë e të ndërgjegjësimit njerëzor, të ndriçuar e të udhëhequr nga i Ringjalluri, Shëlbuesi i botës.
Këto aspirata të shenjta nënkuptonin gjithsesi edhe një punë apo përgatitje të madhe, meqenëse vetë Kuvendi duhej të merrej me problemet e natyrës doktrinale e me praktikën e kultit që do të duhej të jetë në përkim të plotë me mësimin e krishterë. Shqiptarët ishin të shtyrë ta fshihnin jetën e jashtme kristiane, ndërsa me këto veprime i degjeneronin zakonet, doket, bindjen fetare…, kështu duke kaluar deri në besëtytni (supersticione). Ndërgjegjja e tyre për shtirje (simulim) u shua gati se krejtësisht dhe për të parën herë lajmërohet fenomeni i apostazisë, ku më vonë kësaj dukurie do t’i bashkëngjitet edhe ndarja fetare, pra skizma, që po zvarritet me shekuj te shqiptarët dhe bëhen objekt i koncileve kombëtare, sinodave dioqezane dhe konferencave ipeshkvnore.
Nga përndjekjet e shtypjet e vazhdueshme shekullore nga otomanët shumë të krishterë katolikë kishin “preferuar” të kalonin në islamizëm edhe në ortodoksi. Pikërisht për këtë arsye që t’i jepet fund kësaj gjendjeje të padurueshme e që të riorganizohet gjendja e Kishës mbahet një Kuvend (Koncil) gjithëshqiptar, i pari (më gjasë) në historinë e Kishës Katolike te shqiptarët[1].
II. Aspiratat e Kuvendit
Një epokë në historinë e Kishës Katolike te shqiptarët gjatë sundimit të perandorisë otomane është e përbërë pikërisht nga Koncili Parë i Arbërit (1703)[2], i cili mbahet në fillim të shek. XVIII, nën drejtimin e argjipeshkvit të Tivarit dhe inspektorit Apostolik të Shqipërisë mons. Vinçenc Zmajeviqit (Vicentius Zmajevich)[3] në kishën e Shën Gjon Pagëzuesit në Merçi (Merchigna) në dioqezën e Lezhës (Alessio)[4].
Realizimi i këtij koncili u bë me urdhrin e Papës Klementit XI (1700-1721), i cili e kishte origjinën nga familja e njohur fisnike e Albanëve që, sipas traditës, familja e tij ende e kishte ruajtur gjallë gjuhën e atdheut të Shqipërisë. Vetë ky fakt i origjinës së tij do të ketë kontribuar në shumë mënyra që të drejtohet shikimi i këtij Pape kah shqiptarët dhe kah Shqipëria, duke qenë jashtëzakonisht i ngritur e shumë i ndjeshëm për vendin e të parëve të familjes së vet shqiptare. Ç’është e vërteta, këtë Papë e shohim menjëherë duke u përpjekur që të bëjë gjithçka që është e mundur në dobi të sektorit të vështirë misionar të shqiptarëve[5].
Argjipeshkvi Vinçenc Zmajeviqi, pas vizitës së inspektimit, të përshkuar nëpër Shqipëri, i cili e kishte njoftuar vetë Papën shqiptar Klementin XI për gjendjen tejet të rënd e dëshpëruese, në të cilën u gjendeshin dioqezat (famullitë) shqiptare, e thirri në Kurbin, më 2 dhjetor 1702 dhe ua dërgoi Letrën e thirrjes për projektin e Koncilit kombëtar[6]. Argjipeshkvi referon përshtypjet e tmerrshme që i kishte përjetuar gjatë qëndrimit dhe aktiviteteve tremujore në cilësinë e inspektorit Apostolik[7].
Sipas argjipeshkvit, do të kishte qenë e mundur të merren masa parandaluese vetëm përmes një koncili të ipeshkvijve shqiptarë. Duke aluduar në faktin se qëndrimi i ashpër i turqve kishte ndryshuar përkohësisht në të mirë. Me fjalë të tjera, në rastin e fjalës inauguruese argjipeshkvi e shpreh kënaqësinë e tij për faktin që falë lehtësimit të shtypjeve të osmanlinjve e kishte bërë të mundshme mbledhjen e Koncilit[8]. Këndej, argjipeshkvijtë, ipeshkvijtë dhe guardianët tjerë, qenë të thirrur që të mblidhen në dioqezën e Lezhës në të Dielën e dytë pas Dëftimit (Epifanisë), pranë Kishës së Gjon Pagëzuesit në Merçi. Të gjithë prelatët e lartë të Kishës ishin të ngarkuar që të referonin mbi gjendjen e padurueshme të turqve që e kishin përjetuar edhe personalisht, ose që kishin njohuri të sigurt (besueshme) mbi të[9].
Kuvendi Kombëtar Shqiptar u mbajt në të dielën e paraparë dhe qe inauguruar me një fjalim të hapjes së argjipeshkvit Zmajeviqit[10]. Ndër të nënshkruarit, figurojnë emrat e tre argjipeshkvijve, katër ipeshkvijve, dy Prefektëve Apostolikë dhe provinciali i Etërve të “Osservanza”[11].
III. Ndarja e Kuvendit
Dekretet e Koncilit ndahen në katër pjesë. Pjesa e parë që i përfshinë 10 kapituj, trajton profesionin e fesë, mbajtjen e riteve fetare, festat dhe agjërimin[12]; pjesa e dytë me 9 kapituj trajton shtatë sakramentet[13]; në pjesën e tretë, në 12 kapituj, flitet mbi ipeshkvijtë, vizitat kanonike, mbi mënyrën sesi të informohet Kongregata e Shenjtë Propaganda Fide, mbi kishat, varrezat…[14]; ndërsa pjesa e katërt apo e fundit përmban norma (rregulla) në 6 kapituj, që iu kushtohen relativisht famullitarëve, nxënësve të Propaganda Fides, etërve misionarë etj.[15]
Duke pasur parasysh objektin e këtij studimi, natyrisht, në vazhdim do t’i marrin në shqyrtim vetëm pjesë e parë dhe të dytë të Koncilit që janë drejtpërdrejti apo edhe tërthorazi të lidhura me argumentin tonë. Dekretet që nuk do të merren në konsiderim nuk kanë ndonjë rëndësi të veçantë mbi islamizimin e laramanizimin e shqiptarëve.
Nga fjalimi inaugurues (“Ad Synodum cohortatio“) mësojmë se në fakt shumë shqiptarë e kishin braktisur fenë e të parëve të tyre e shumë të tjerë ishin të rrezikuar t’i nënshtroheshin të njëjtës ngasje (lëkundshmërie)[16]. Kishat kishin qenë të profanizuara e të nënshtruara barbarive të shkatërrimeve, me shekuj nuk kishte qenë e mundur mbledhja e një koncili të tillë kombëtar. Vendimet e kuvendit do të duhej të ishin një dhuratë e lajmeve të fundit për vetë Papën Klementin XI të origjinës shqiptare[17].
Pjesa e parë kryesore, siç kemi përmendur edhe më sipër, i shtjellon problemet e përgjithshme të fesë, marrëdhëniet me “turq” (shqiptarët e islamizuar), vitin kishtar e argumente të ngjashme[18]. Kështu, për profesionin e Credo-s (besimit), të definuar si baza e jetës fetare, urdhërohet si zakonisht e detyrueshme formula e rëndomtë e Nicesë-Konstandinopojës[19], të adoptuar në Mesharin romak. Në të njëjtën pjesë shtohet një premtim solemn i besnikërisë ndaj Kishës, një njohje e shtatë sakramenteve, të doktrinës tridentine mbi mëkatin origjinal dhe mbi justifikimin, një pranim mbi mësimin kishtar të meshës e të Euharistisë, mbi purgatorin, mbi nderimin e figurave të shenjta, mbi indulgjencën e mbi dekretet tridentine. Ky profesion i zgjeruar i Credo-s duhet të jetë i obliguar për meshtarë në sinodat e ardhshme dioqezane e në koncilet kombëtare[20].
Do të dënohen të gjithë ata të cilët kanë aderuar në islamizëm në bazë të konsiderimit të jashtëm oportuniteti, para së gjithash për t’iu ikur tatimeve (haraqit)[21]. Pas deklaratave përpara kadisë (gjyqtarit civil) u mbaheshin si turq, duke shkuar në xhami, ndërsa të tjerët kërkonin të mbetnin fshehtësisht në fenë e të parëve të tyre (në katolicizëm)[22]. Të tjerët mbetnin larg xhamisë, por përpiqen të shtirën(duken) si “turq” autentikë, kurse në fshehtësi vazhdojnë t’i marrin sakramentet[23].
Për të ardhmen vendoset që apostatët e tillë, d.m.th.. kriptokatolikët e “turqit” (myslimanët) do të mund t’u administroheshin e t’i merrnin sakramentet vetëm nëse më parë do ta bënin mohimin e islamizmit, ose nëse publikisht do të deklaronin se e kanë ripërqafuar katolicizmin. Të gjithë, e në veçanti misionarët, do të duhet t’i përmbahen absolutisht direktivave të katolicizmit, atje ku e keqja (dukuria e islamizimit dhe e laramanizimit) është ngulitur veçanërisht thellë, do të duhej me ngulm të luftohet[24].
Sakramentet do të duhet t’u mohohen, jo vetëm apostatëve në fjalë, por edhe këtyre të krishterëve që në pamje të jashtme mbahen për “turq”[25], duke ngrenë mish në ditët kremtore-festive e duke i mbajtur emrat turq, por që mbeten në vete të kapur për krishterim[26].
Të krishterët nuk duhet të mbajnë asnjë shenjë të jashtëm që do të ishte i përbashkët (i dyshimtë) me “turq”[27]. Të krishterit absolutisht i ndalohet në rast se pyetet zyrtarisht përpara kadisë, të fshehë fenë e vet, ose të japë deklarata të dykuptimta (ekuivokë). Ai e ka për obligim ta tregojë (rrëfejë) fenë e vet, edhe nëse do ta vë në rrezik jetën[28]. Priftërinjtë do të duhet ta drejtojnë shikimin e kujdesin e tyre të veçantë ndaj kësaj çështjeje të rënd[29].
Priftërinjtë do të duhet t’ua mësojnë doktrinën e krishterë në ditët festive dhe të dielave[30]. Duhet të kenë kujdes që të gjithë besimtarët t’i mësojnë e t’i njohin në këtë mënyrë veçanërisht lutjet themelore, dhjetë urdhërimet e Zotit dhe urdhërimet e Kishës[31].
Rrëfyestoret duhet para së gjithash t’ua përkujtojnë prindërve që t’i bindin fëmijët e tyre të marrin pjesë në ritet fetare (si mesha…). Në rast se famullitari do të ishte tepër liberal në këtë pikë, duhet të ndëshkohet nga ipeshkvi kompetent[32].
Në ditët festive[33] të gjithë famullitarët janë të obliguar ta shpallin Fjalën e Zotit, d.m.th.. të predikojnë. Predikimet duhet të jenë të drejtuara para së gjithash kundër largimit të besimtarëve nga feja e kundër dukurisë së kriptokristianizmit[34].
Ditët festive[35]të Kishës nuk duhet të jenë të çshuguruara në pije konstante, por duhet të jenë denjësisht të solemnizuara. Doket (zakonet) e kundërta në zonat malore, atje ku vlen shpeshherë nën ndikimin skizmatik kalendari grek, duhet të jenë të aboluara[36].
Për t’iu shmangur mosdijes ekzistuese në këtë fushë, gjatë celebrimit të meshës së të dielës, duhet të jenë shpallur publikisht festat e javës që vijnë. Mbasi, për arsye të largësisë materiale, pjesa e popullatës në shumë vende s’mund të vinte të marrë pjesë në funksionet religjioze të së dielës, në raste të tilla famullitarët duhet t’i informojnë se paku ato vende më të largëta rreth ditëve festive e të agjërimit që do të binin në javën suksesive, duke iu dërguar për këtë një lajmëtar përgjegjës[37].
Çdo të premte e të shtune besimtarët duhet të abstenojnë nga të ngrënit e mishit[38]. Kush nuk i mban këto urdhërime të abstinencës (përkorës në të ngrenë), është i dyshimtë se ka rënë në herezi, para së gjithash në këto territore, ku abstinenca nuk përmbahet si karakteristikë mes të krishterëve e myslimanëve, merr një rëndësi të veçantë[39].
Në kundërshtim me përhapjen e opinioneve të ndryshme mes popullatës, insistohet t’u bëhet me dije se të gjithë janë të shtyrë ta respektojnë ashpërsisht periudhën e madhe të Kreshmëve që i paraprinë festës së Pashkëve[40]. Shpërbetarëve duhet t’u refuzohet zgjidhja sakramentale e rrëfimit[41].
Pjesa e dytë i trajton sakramentet[42]. Administrimi i sakramenteve duhet të kryhet në saje të përpiktë nga Rituali Romak[43].
Pagëzimi[44] duhet të administrohet sipas formës e formulës të përcaktuar me ligj në kishën famullitare. Përveç kësaj, duhet të largohen nga përdorimi doket që janë thellësisht të ngulitura në popullatën malore që sakramenti i pagëzimit të celebrohet në shtëpinë e prindërve[45].
Në kundërshtim me herezinë skizmatike, administrimi i pagëzimit është detyrë e famullitarit, në rast të rrezikut për vdekje, megjithatë, kjo e drejtë i përket çdo besimtari. Pagëzimi nuk mund të përsëritet dhe duhet të jetë i paraprirë nga mësimi i të vërtetave themelore të krishtera. Nuk mund t’u lejohet të pafeve (“turqve”) e skizmatikëve të jenë nun (të pagëzimit). Përndryshe duhet të ketë kujdes që të vështrohen me skrupolozitet normat e së Drejtës kanonike mbi kumarinë shpirtërore (parentela spirituale). Në meritë të pakujdesisë së famullitarëve që, deri atëherë, kanë përdorur pretekstin e terrorit turk, përcaktohen akoma se çdo kishë duhet të ketë një Burim pagëzimor (Baptismi fontem). Emrat e të pagëzuarve e të nunave (kumbarëve) duhet të regjistrohen në një libër, nën kujdesin e vetë famullitarit[46].
Përsa i përket pagëzimit të fëmijëve “turq” (shqiptarëve të islamizuar), vihet drejtpërdrejti në pah, në referim me dekretin e S. Ufficii-t të vitit 1641, që është i bashkëngjitur këtu me tekstin integral të dekreteve të Koncilit, e që një pagëzim i simuluar nuk mund të pranohet në asnjë rrethanë[47].
Konferimi i sakramentit të Krezmimit[48] është i rezervuar ipeshkvit e, rregullisht, jepet me rastin e vizitës (inspektimit) së tij në famulli dhe saktësisht në kishën famullitare, me lajmërim paraprak. Koha minimale për të marrë krezmimin është shtatë vjet. Nëse kandidati është i rritur, atëherë më parë ky duhet të rrëfehet. Kumbara (i kandidatit për krezmim) duhet të ketë qenë i krezmuar po ai vet. Janë të përjashtuar nga funksioni i kumbarëve (nunave) “turqit” dhe “skizmatikët”[49].
Kur preket çështja problematike e kumarisë shpirtërore (parantela spirituale), që është lidhur (formuar) në krezmim, adaptohen normat e njëjta të parapara për sakramentin e pagëzimit. Argjipeshkvijtë dhe ipeshkvijtë duhet të kenë kujdes që në vendet ku ka nevojë, emrat e të krezmuarve e të dhënat relative të kumbarëve të regjistrohen në mënyrë të rregullt[50].
Rrëfyestorët[51] duhet t’i nënshtrohen një përgatitjeje të vëmendshme, meqenëse populli, i shtyrë në injorancë fetare, nuk është në gjendje të bëjë një rrëfim të mirë të ndërgjegjes apo një rrëfim përkatës. Rrëfyestorët obligohen që t’i pyesin kandidatët që dëshirojnë të rrëfehen mbi urdhërimet e kishës e për mëkate të rënda (të vdekshme). Në Shqipëri, siç thuhet në tekst të Koncilit, ishte ngulitur një doke e dëmshme që askush nuk shkonte të rrëfehet para se t’i mbushte të gjashtëmbëdhjetat e moshës. Këndej u vihet për obligim famullitarëve që t’i bindin të gjithë besimtarët për pajtim me Zotin (për rrëfim) akoma para sa ta ketë mbërri mirë kohën e gjykimit[52].
Kush do t’i ketë mbajtur në posedim të mirat (tokësore) që nuk ishin të vetat, duhet të zgjidhet, vetëm nëse më parë ka ardhur deri të kthimi i tyre. Moszbatimi i obligimit të kthimit të të mirave është më se i rrezikshëm. Rrëfuestorët duhet të procedojnë me një rreptësi përkatëse[53].
Të gjithë besimtarët duhet të marrin sakramentin e Euharistisë, të paktën njëherë në vit, e pikërisht, gjatë periudhës së Pashkëve në kishën e vet famullitare, pasi që të ketë bërë më parë rrëfimin[54]. Kush nuk e kryen këtë obligim duhet t’i paraqitet ipeshkvit dhe është subjekt i censurave kishtare. Fëmijët, duhet të përgatiten ose të mësojnë mbi sakramentin e Euharistisë, ende pa mbërri mirë moshën e gjykimit[55].
Duke i marrë parasysh kohërat e vështira, fatkeqësisht, i Shenjtërueshmi Sakrament s’mund të ruhet në kishat famullitare. Meshtarëve u vijnë të rekomanduara normat e Ritualit Romak mbi format e jashtme të vizitave për personat që kanë nevojë për vajimin e shenjtë (të sëmurët) e që kanë nevojë për meshtar. Atje ku duhet të kihet parasysh situata e vështirë armiqësore nga turqit, vizitat e përmendura mund të bëhen në veshje të përbashkëta, por prifti duhet të jetë gjithnjë i shoqëruar, të paktën nga një besimtar[56].
Soministrimi i kungimit të shenjtë për të sëmurin duhet të jepet saktësisht në formën e Ritualit Romak. Çfarëdo ndryshimi me pretekstin e terrorizmit turk duhet të evitohet[57].
Sakramenti i Vajimit[58] nuk mund t’u ndalohet deri në çastin në të cilin i sëmuri është gati krejtësisht i privuar nga vetëdija. Priftërinjtë, në vend të parë duhet t’i luftojnë besëtytnitë e përhapura në popull, se me sakramentin e vajimit përshpejtohet vdekja[59].
Shqetësimet më urgjente të ipeshkvijve duhet të jenë këto që t’i mbajnë larg nga dinjiteti i shugurimit meshtarak të gjithë ata persona që nuk mbahen të denjë[60]. Për celebrimin e shugurimit (meshtarak) duhen të respektohet absolutisht “lex interstitiorum“[61]. Pra, në detaje duhet t’u përmbahen këtij ligji, mandej u përkujtohen normat tridentine mbi kushtet paraprake shpirtërore e morale të kandidatëve për shugurim meshtarak. Kongregata e Shenjtë për Ungjillëzimin e Popujve (Propaganda Fide) shfaq brengosje të veçantë për Shqipërinë me themelimin e shkollave për edukimin e rinisë shqiptare[62].
Koncili i Tridentinit i ka dënuar martesat klandestine (sekrete) dhe i ka bërë përgjithësisht të detyrueshme kurorat (martesat) që të jenë publike, pra para dëshmitarëve. Mu për këtë arsye Kuvendi i Arbërit shprehet se janë në gabim ata të cilët e mbajnë që në popullatën malore, do të ishin ende të vlefshme dhe legjitime martesat sekrete. Kush i shtyn martesat publike për më vonë, duhet të përjashtohen nga sakramentet. Në të gjitha dioqezat shqiptare duhet të zbatohen, të pandryshuara e pa kurrfarë zbutjeje dekretet mbi martesat e Koncilit të Tridentinit[63].
Priftërinjtë duhet t’u lehtësojnë “pubblici concubinari” (ata që jetojnë jashtë kurorëzimit) që shfaqin dëshirën të vënë kurorë kishtare, e kështu ta plotësojnë këtë ligj. Celebrimit të kurorës fetare duhet t’i paraprijë rrëfimi e kungimi. Famullitarët duhet të jenë të vëmendshëm, kur është në pyetje kurorëzimi, me qëllim që martesa të lidhet pa shtrëngime apo detyrime të jashtme. Grabitjet dhe martesat me dhunë, dënohen me përjashtime (ekskumunikime) nga Kisha[64]. Absolutisht është e dëmshme dokja e përhapur që duhet t’i paraprijë kurorëzimit kishtar, vetëm atëherë kur gruaja sjell në botë një fëmijë[65].
Në periudhat e kohës së Ardhjes e të Kreshmëve ishte e ndaluar celebrimi i martesave. Emrat e çiftit të ri (të posamartuarve) e të dëshmitarëve duhej të jenë të regjistruar në një libër, në përkim me Ritualin Romak[66].
Në mesin e popullatës malore janë të rëndomta shumë doke të këqija[67]. Kështu përdorej shpeshherë t’i marrin për meshqi vajzat e huaja si gratë e tyre të ardhme. Mandej, këta çifte bashkëjetojnë për një kohë relative pa kurorëzime kishtare. Të gjithë këtyre palëve duhet t’u mohohen sakramentet, përderisa nuk zgjidhet gjendja e tyre e konkubinatit, ose më mirë, derisa nuk kanë kurorë kishtare. I njëjti ndëshkim i skomunikimit i kap edhe prindërit respektiv[68].
U mohohen sakramentet e Kishës edhe atyre grave katolike, të cilat, edhe pse të shtrënguara me forcë, u nënshtrohen imoralit të pashuar të “turqve”, duke u bërë tashmë skllave të këtyre sakrilegjeve, përmes mëkatit të rënd e të turpshëm të konkubinatit, e duke qenë, njashtu edhe për disparitet kulti e religjioni, kapën, jo për unazën e fesë sakramentale, por vetëm për këtë të furisë e të vrullit perfid[69].
U lejohet përkundrazi, marrja e sakramenteve atyre grave që tashmë janë lidhur me martesë legjitime me burrat katolikë që e kanë mohuar pastaj katolicizmin, për të aderuar në sektin islamik, duke i respektuar, megjithatë, ritet e krishtera e pa ofendimin e Krijuesit. Ç’është e vërteta, duke pasur paritetin e kultit e të religjionit të kontraktuar në një martesë legjitime (e cila, sidoqoftë, nuk mund të zgjidhet nga apostazia suksesive), është më se e qartë se gratë e tilla që kanë mbetur besnike ndaj katolicizmit, nuk duhet ta paguajnë për mëkatin e burrit, e pra nuk duhet të jetë privuar nga sakramentet[70]. Priftërinjtë (famullitarët) duhet t’u kumtojnë prindërve e t’u bëjnë me dije se rrezikojnë dënimin me skomunikim kishtar[71].
IV. Përfundim
Dhe në fund, Koncili I Kombëtar Shqiptar (1703) i kishte vënë vetit përpara dy detyra themelore: t’i hedhë poshtë gabimet që kishin hyrë dhunshëm në vazhdën e islamizimit e të laramanizimit, d.m.th. me apostazi (me braktisjen e tërësishme të krishterimit-katolicizmit) e me semiapostazi (gjysmëbraktisja e fesë së krishterë) e të përcaktojë saktësisht doktrinën katolike, sipas mësimit tridentin, duke promovuar një reformë të përshtatshme e katolike, tashmë që ishte nga një kohë e gjatë e domosdoshme, e grishur nga ata që paralajmëronin për gjendjen dhe rrethanat e trishtueshme (proh, dolor) të katolicizmit, e që dhunshëm ishte luhatur në parimet e tij doktrinal (dogmatik, moral e juridik).
Pikërisht për këtë arsye mund të thuhet se Koncili është një fakt kulmor në Kishën Katolike te shqiptarët, sepse diti ta riunifikojë plotësisht doktrinën e përgjithshme të kishës, qoftë mbi bazat doktrinale, qoftë për nga normat praktike.
Më këtë Koncil Kisha te shqiptarët mendoi përfundimisht t’i japë fund zakoneve e dokeve të palejueshme që ishin vendosur në krishterim gjatë periudhës së gjatë e të egër osmane në dheun shqiptar, siç ishte rasti, bie fjala me sakramentet. Prandaj, apostatët (të islamizuarit) e semiapostatët (të laramanizuarit) do të mund t’u lejohet administrimi (marrja) i sakramenteve të shenjta, vetëm nëse më parë do ta kishin mohuar islamizmin ose pasi të jenë deklaruar publikisht si të krishterë (katolikë). Në anën tjetër, edhe ata të cilët nuk ia kishin kthyer zyrtarisht shpinën krishterimit, si kriptikatolikët, të cilët duke dashur, përkundrazi, të duken në botën myslimane si “turq”, duke mos i respektuar urdhërimet e krishtera të agjërimit, duke i marrë emrat turq… nuk do t’u mundësohet marrja e sakramenteve, gjegjësisht nuk do të pranohen si anëtarë të Kishës. Koncili kërkon drejtpërdrejti që të krishterët shqiptarë të dallohen qartësisht e botërisht nga turqit e nga shqiptaret tashmë të islamizuar, madje kërkohet gjithashtu të dalloheshin edhe për nga jeta, të themi kështu, e jashtme dhe që të mos e fshihnin më në asnjë mënyrë fenë e tyre para autoriteteve turke.
Dëshirat e Koncilit për një reformë adekuate, megjithatë, nuk patën ndonjë sukses të madh, as në jetën religjioze të kriptokatolikëve, e as në atë të myslimanëve (shqiptarë), sepse do të vazhdojnë edhe më tej përndjekjet e vrazhda të turqve që t’i futin në apostazi (islamizim). Nuk do të duhej të mrekullohemi nëse Koncili nuk pati suksesin e dëshiruar nga pjesëmarrësit dhe nga populli i tyre, sepse sipas kodit islamik, në rast se ndokush do të mohonte islamizmin, parashihej dënimi me vdekje. Të njëjtin “fat” e kanë përjetuar edhe Instruksionet kishtare, Koncilet tjera Kombëtare…
Me ndërrimet e mëdha që ndodhën në dekadën e fundit të shek. XX, pra në prag të mijëvjeçarit të ri të krishterimit, mendoj se do të ishte më se e nevojshme, siç kemi shprehur mendimin edhe me rastin e 100-vjetorit të Kuvendit III të Arbërit (1895) në Shkodër (1995), që të mbahet një KUVEND I RI (KONCIL I RI) kishtar (i katërti me radhë) në frymën e Koncilit II Vatikanas mbi çështjen e DIALOGUT dhe të EKUMENIZMIT ndërfetar nga pikëpamjet e të së kaluarës, të tashmes dhe të ardhmes./drita.info
————————————————————
[1]. Koncili i Parë Kombëtar (Kuvendi i Arbërit-1703) aprovohet nga Kongregata e Shenjtë e Propaganda Fide-s, në Kongresin gjeneral, më 18 dhjetor 1703 me dekretin e 14 shtatorit 1705. Flitet për një koncil kombëtar. Shih mbi këtë: Acta S.C. de Prop. Fide, a. 1771, vol. 141, 93v-99v. Shih edhe: Acta S.C. de Prop. Fide, a. 1781, vol. 151, 145v-146. Ky Koncil publikohet për të parën herë me titull: Concilium Provinciale sive Nationale Albanum Habitum Anno MDCCIII. Clemente XI. Pont. Max. Albano, Romae, Typis Sac. Congregationis de Propaganda Fide. Anno MDCCVI. Superiorum Permissu; në të njëjtin volum në gjuhën shqipe: Concili Provintiaali o Cunvendi I Arbenit Mbelie unzende viett gnai mije sctat cint e tre. Ndene Clementit XI Gnimizietmi Pape Pretemazit. Romae, Typis Sac. Congregationis de Propaganda Fide. Anno MDCCVI. Superiorum permissu. Botimi i dytë: Concilium Provinciale Sive nationale Albanum Habitum Anno MDCCIII. Clemente XI. Pont. Max. Albano. Editio Secunda Posteriorum Constitutionum Apostolicarum Ad Epiri Ecclesias Spectantium Appendice Ditata. Romae Typis S. Cong. de Propaganda Fide Anno MDCCCIII; botimi i tretë dhe i fundit është nga viti MDCCCLXVIII. Koncili i Arbërit publikohet edhe në: Collectio Lacensis I, Friburgi 1870, 283-340; MANSI, Sacr. Conciliorum nova et amplissima collectio, vol. 35, 1375-1436.
[2]. Mbi Kuvendin e Arbërit(1703) shih: G. STADMÜLLER, Das albanische Nationalkonzil von Jahre 1703, në “OChP“, XXII(1956), 68-91; Nga pikëpamja gjuhësore të përkthimit në shqipe: V. MALAJ, Concilio Nazionale Albanese del 1703 (teza e doktoratës), Universitŕ di Roma, Anno Accademico 1971/72; R. ISMAJLI, Gjuha shqipe e Kuvendit të Arbërit (1706), Prishtinë 1985.
[3]. Mbi argjipeshkvin Vinçenc Zmajeviqin shih: P. BARTL, Aus dem Briefwechsel der Erzbischofs Vinzenz Zmajevic, I, Otto Harrassowitz-Wiesbaden 1975.
[5]. Cfr. G. STADTMÜLLER, Das Albanische Nazionalkonzil…, op. cit., 68-69. Mbi Klementin XI, shih: L.B. von PASTOR, Storia dei Papi, XV, Roma 1931, 1-410; J. de la SERVIER, Cleménte XI, në “DThC“, III/1, 98-111.
[6]. Cfr. DDC, V, 178. “Terminata felicem.te la uisita di Seruia, intraprendo hora quella d’Albania, oppresa da infiniti abusi esentialis.mi p(er) li quali mi conuerrŕ deuenire all’unione d’un Sinodo Prouinciale, se Iddio Sig.re mi donerŕ il contento d’ottenere la facoltŕ di celebrarlo sollenem.te dalli Turchi commandamenti, colli quali non ometterň alcun mezzo, p(er) effettuarlo, stimandolo unico compenso al stato deplorabile della Prouincia…”(ASPF – SC Albania, vol. 5, 531; P. BARTL, Aus dem Briefweksel…, op. cit., 46).
[7]. Argjipeshkvi V. Zmajeviqi i shkruante, ndër të tjera, Papës Klementit XI për mjerimin e madh që mbretëronte atje: “Iussis parui, circuivi terram, perambulavi universam, vidi contritiones eius. Vidi, proh dolor!”(Kjo Letër u botua edhe në dekretet e Koncilit I(1703), fq. 5.
[8]. Me këto fjalë imzot V. Zmajeviqi e përshkruante situatën e kohës së Kuvendit: “Dum tempus est, operemur bonum; dum locus respirandi nostris, aliorumque malis medeamur. Coniuctissimus animis hoc sentiamus, haec e loquamur, haec agamus omnes, ut Ager Dominicus nostris curis creditus, vepribus et spinis expurgatus, germinet herbam viventem, aeternae vitae fructibus faecundam“(Nga Fjalimi inagurues i argjipeshkvit V. Zmajeviqit: Ad Synodum cohortatio: Konc. I Komb. Shqip., 14).
[9]. Cfr. G. STADTMÜLLER, ibid., 69.
[10]. Cfr. Litterae iudicationis Concilii Provincialis sive Nationalis: Konc. I Komb. Shqip., 9-11.
[11]. Pjesëmarrësit e Kuvendit ishin: Vincentius Zmajevich Archiepiscopus Antibarensis Serviae primas, visitator Apostolicus Albaniae; Petrus Zumi Archiepiscopus Dirrachiensis; Petrus Caragich Archiepiscopus electus Scuporum; Georgius Episcopus Sappatensis; Nicolaus Vladagni Episcopus Alexiensis; Antonius Babbi electus Episcopus Scodrensis; Marinus Gini electus Episcopus Pullatensis; Fr. Aegidius de Armento Praefectus Apostolicus Missionum Albaniae; meo, et PP. Missionarium nomine assentior; Fr. Franciscus Maria a Lycio Praefectus Apostolicus Missionum Macedoniae, meo, et Missionariorum nomine assentior; Fr. Martinus a Gionima Minister Provincialis, meo et Patrum de Observantia nomine assentior(Cfr. Konc. I Komb. Shqip., 85-86).
[12]. Cfr. Pars prima, cap. 1-10(=I, 1-10)
[16]. “Multi naufragarunt a Fide, humanae adinventionis absorti vorticibus; plures iisdem undis iactati, iisdem fluctibus agiticibus; plures iisdem undis iactali, iisdem fluctibus agitati naufragium timent“(Konc. I Komb. Shqip., 12).
[17]. “…Date, quaeso, ex Albanae patriae peregrinatione proficiscenti quos Albano Patri per Synodicas constitutionis, veluti in primitiales iubilantis cordis applausus, Pastoralis solicitudinis fructus uberrimus deferre possim(Ibid., 14).
[20]. Cfr. I, 1. “Hanc autem Fidei professionem, quam nos, et Coepiscopi nostri, dum in ipsa celebratione sacrorum versaremur, iurati praestitimus, reliquis in posterum Conciliis in singulis Dioecesibus celebrandis, ab iilis praeserterim, quibus alios docendi munus iniungitur, ad verbum sequendam iniungibus“(Ibid.).
[21]. Cfr. I, 2. Siç shihet, këtu bëhet fjalë drejtpërdrejti mbi laramanët: “Hinc a veritate, et religione aberrant, qui vel metu poenae, vel temporalium bonorum allecti cupiditate, ut immunes fiant tributi Caesaris…”(Ibid.).
[22]. Cfr. I, 2. “…postquam enim naufragarunt a Fide, et coram Turcarum Iudice sistenentes religionem Catholicam, Deumque ipsum solemni sacrilego ritu eiurarunt, publice Turcarum more se gerunt; et alii quidem Moscheas, ut vocant, more patrio frequentant, caeterisque ritibus Mahometicae sectae sunt inhaerentes“(Ibid.).
[23]. Cfr. I, 2. “…alii vero Turcica Templa declinantes, ab esu carnium sacro tempore ieiunii non se abstinent, urgente illos infidelium praesentia; utrique porro, in abscondito tantum facta abiuratione coram fidelibus, secreta Sacramentorum partecipatione fruuntur; publice vero Turcarum more victitant, et Turcicam sectam profitentur“(Ibid.).
[24]. Cfr. I, 3. “Patres quoque Missionarii Montana Albaniae incolentes, quo praecipue nefanda pestis irrepsit, curam omnem, et diligentiam sedulo adhibeant, longe abigatur, at tanta lues, Christianum gregem corrumpens, longe abigatur, et novae monstrum haereseos Divinae veritatis glaudio, eorum praesertim opera, iugulentur“(Ibid.).
[25]. Koncili e mban titullin e tretë në latinishte: De Christi fidelibus, qui licet Fidem non eiurarunt, publicae tamen Mahometicam sectam et secreto Christianam religionem profitentur“.
[26]. Cfr. I, 3. “Deficientes quidem in publica, ex externa Fidei professione, merito ab externa, et visibili Sacramentorum communione excludi debent“(Ibid.).
[27]. Titulli i katërt i Koncilit është: “Per quid dignosci debent fideles ab infidelibus”(I, 4). “…Fidei confessionem sit devotus fidelis, adeo ut nihil mahometicae sectae protestativum complectatur“(Ibid.).
[28]. Cfr. I, 4. “Post quidem a privata persona, quae omni caret, de Fidei suae ratione tradenda interrogatus, tacere, et interrogantem silentio, aliove licito pretextu eludere; at vero nulla ei ratio suffragantur, quo minus sciscitanti Iudice publica auctoritate suffulto tacere, aut ambigue tergiversari queat; sed aperta Fidei confessione, instante quoque vitae periculo, respondere debet“(Ibid.).
[30]. Cfr. “De fidei rudimentis“(I, 5).
[31]. Cfr. I, 5. “Et ne animarum curatores praetextu ignorantiae de Fidei mysteriis a necessitate officii eximantur, saltem Dominicam orationem, Angelicam salutationem, Apostolorum symbolum, nec non Decalogi, Ecclesiaeque praecepta“(Ibid.).
[32]. Cfr. I, 5. “…Quod si quis ex Parochis ipsis oedem animi languore laboraret, arbitrio Ordinarii puniatur“(Ibid.).
[33]. Shih kapitullin e gjashtë: “De verbi dei praedicatione“(I, 6).
[34]. Cfr. I, 6. “Omnes porro animarum Pastores in Divini Verbi praedicationi illud potissimum prae oculis habeant, ut Apostatarum impietas, claudicantium vesana formido, et certa pernicies, ac in sola Catholica religione aeternae salutis, securitas ab omnibus agnoscatur. Clament ergo, et non cessent Pastores, et quasi tuba exaltent vocem suam, annunciando popolo scelera eorum, qui dereliquerunt legem Domini dei sui, et abierunt post concupiscentias carnis, nefandi Mahometici Idoli cultibus mancipati“(Ibid.).
[35]. Shih titullin e shtatë: “De festorum observantia“(I, 7).
[36]. Cfr. I, 7. “Aberrant enim Fideles montana incolentes, qui nonnullas Sanctorum solemnitatis, Calendarii Gregoriani relicta methodo, tantum Graecorum more, et Calendario concelebrant, ne de impietate arguatur, qui antiquam sequuntur calculationem. Cum autem Deus optimus, qui maxima unitate gaudet, uno eodemque dia a Christi militibus, qui Romanae militiae vexilla sequuntur, speciali obsequio, ac devotione ad sui, sanctorumque honorem sit colendus“(Ibid.).
[38]. Cfr. Kapitullin e tetë: “De sacris ieuniis, eorumque observantia“(I, 8).
[40]. Cfr. Kapitullin IX: “De quadragesimo ieiunio“(I, 8).
[41]. Cfr. Kapitullin X: “De iuramento falso“. “…protervam hominum licentiam a falsis iuramnetis, maxime in iudicialibus, compescendo, Pastores monemus, et hortamur, ut exercrandi auctores facinoris, comminacatione divini iudicii, et Sacramentalis Confessionis privatione deterreant“(Ibid.).
[42]. Cfr. “De Sacramentis“(II, 1).
[43]. Cfr. II, 1. “Praescriptas a Rituali Romano in Sacramentorum administratione caeremonis summa cum animi attentione, ac religione, nihil addentes, aut dementes, addamussim observent“(Ibid.).
[44]. Cfr. “De Baptismo“(II, 2).
[45]. Cfr. II, 2. “Hinc omni conatu reiiciendus est abusus, quem Montami nostri inveteratae consuetudinis titulo cohonestant, et legis vigore, falso corroborant. Communis quippe mos invaluit, ut Infantes inter domesticos parietes sola aquae ablutione, servata quoque forma Sacramenti, baptizent Parochi, in dies, menses, et annos, sacras protrahentes caeremonias, Patrinorum commoditati indulgentes. Hinc quoque gravissimus error irrepsit, quod cum Patrini nudis tantum adsint caeremoniis, in illis solummodo spiritualem cognationem popularis reponat inscitia. Nullam cum his contrahi spiritualem cognationem, nisi vere susceptores in Baptismo existant“(Ibid.).
[46]. Cfr. II, 2. “…Cum nullo legitimo praetextu, cui discretionis acquiescat moderamen, inanis Parochorum fulciatur opinio, quod inter insultantium opprobria Turcarum, timor, et tremor apprehendat eos, adeo ut sacrum Baptismi fontem non possint in suis Ecclesiis sine pericolo conservare; hinc nec fontem servandum, nec aquam statutis temporibus benedicendam, communis abusus obtinuit“(Ibid.).
[47]. Cfr. II, 2. “…nec ullo modo fingi potest” (Ibid.).
[48]. Cfr. “De confirmatione” (II, 3).
[49]. Cfr. II, 3. “Confirmandum suscipiens debet esse confirmatus; neque permittendum est, ut Turcae, vel Schismatici, Patrini fugantur munere, quod ad solos Fideles, fidei rudimentis imbutos, canonica pertinet ordinatione” (Ibid.).
[51]. Cfr. “De poenitentia” (II, 4).
[54]. Cfr. “De Eucharistia” (II, 5).
[56]. Cfr. II, 5. “Ut ubi Turcarum vis praevalet, et iniquitas, ne divinitatis sacrarium nequissima, quod absit, Infidelium polluatur protervia, et debitus cultus Sacramento, ac necessaria deficiat reverentia, Sacerdos Stolam semper habeat, propriis coopertam vestibus, in sacculo seu bursa pyxidem recondat, per funiculos collo appendat, et in sinu reponat. Nunquam solus procedat, uno saltem Fideli, in defectu Clerici, associatus” (Ibid.).
[57]. Cfr. II, 5. “…nullis Turcarum pretextibus excausandi” (Ibid.).
[58]. Cfr. “De extrema unctione” (II, 6).
[59]. Cfr. II, 6. “…totis viribus eliminandam curent Pastores opinionis impietatem, quae de hoc Sacramento in communem Fidelium perniciem grassatur, perinde, ac si mortem aegeris acceleret (Ibid.).
[60]. Cfr. “De sacramento ordinis“(I, 7).
[61]. Kështu drejtpërdrejti thirret përsëri Koncili i Tridentinit, Sesioni XXIII(më 15 korrik 1563) mbi “Doktrinën e vërtetë katolike të sakramentit të Urdhërit të shenjtë të Meshtarisë“.
[62]. Cfr. II, 7. “…ex charitas Sacrae Congregationis de Propaganda Fide in erectione Collegiorum, in quibus Albania Iuventus ad salutem Patriae, Religionis incrementum et doctrinae praesidiis praemunitur“(Ibid.).
[63]. Cfr. “De Sacramento matrimonii“(II, 8). “Cum gravissima in hominum perniciem ortum traxerint mala, pericula, ac scandala ex cladestinis Matrimoniis, haec merito damnavit, et annullavit in sacro Tridentino Concilio veneranda Ecclesiae auctoritas, nuptialia solemnia non in latebris, et secreto, sed in faciem Ecclesiae, et coram testibus statuens celebranda… Errant igitur in invio erroris, qui falsissima hallucinati opinione, veluti non fuisset acceptatum Concilium Tridentinum a Montanis Albanensibus, clandestina connubia inter eos legitime adhuc vigere posse affirmant, dignosque tenent Sacramentorum partecipatione“(Ibid.).
[64]. Cfr. II, 8. “…At quoniam omnimodo arbitrii liberate Matrimonium initur, toto pectore incumbant Parochi, ut contrahentium assensus, omni impulsionis, coactionis, seu directae, vel indirectae materia careat, nec sacro iungant connubi nexu, quos externae audacia violentiae, matrimonialia iura violando, vitavit. Temerariis eorum ausis, qui invitis confoederantur, uxoribus, anathematis poena infligatur“(Ibid.).
[67]. Cfr. “De eliminandis illicitae coniuctionis abusibus” (II, 9).
[68]. Cfr. II, 9. “Inter execrabiles Montani Popoli consuetudinis, ille quoque perniciosus invaluit abusus, impudenti roboratus audacia Parentum, qui dum aestuanti luxuriae filios exhibent,… qui vero duritiei cordis, et abstinatae in delicto filiorum perseverantiae consentiunt, et, cum possint oppurtunis negligunt providere remediis. Sacramentorum partecipatione careant, donec filios avertant a vis sua mala“(Ibid.).
[69]. Cfr. II, 9. “Illis quoque Catholicis Mulieribus, quae licet vi coactae, insatiabile Turcarum serviunt incontintiae, sacrilegis eorum thalamis per summa nefarii concubitus scelus mancipatae, ex disparitate cultus, et Religionis, nullo sacramentalis Fidei, sed violentae tantum perfidiae annulo subarrata, Ecclesiae Sacramenta denegentur“(Ibid).
[70]. Cfr. II, 9. “At vero Mulieres legitimo semel iunctae matrimonio Catholicis viris, his postmodum a Fide naufragantibus, et Maumetanae sectae adhaerentibus, si Christianos ritus nulla Creatoris contumelia observant, ad Sacramentorum partecipationem admittantur. Cum enim in paritate cultus, et Religionis legitimum matrimonii foedus inierint; nec illud per subsequentem apostasim, nec uxor in Fide Catholica stabilis, et firma, praevaricantis iniquitatem viri portare debet, sacris privanda mysteriis“(Ibid.).
Postimi i Mëparshëm
Postimi Tjetër
