PAGËZIMI – GURRA E HIRIT

Nga Don Robert Kola

Pagëzimi: ikona e lumturisë së amshuar

          Apostujt dhe pasardhësit e tyre mbahen nga Kisha edhe si “mësues të hirit.”[1] Natyra dhe hiri janë dy faqe që përbëjnë një fytyrë të vetme të jetës. Nëse mohohet njëra faqe, fytyra gjithmonë dëmtohet. Në Kishë, si dje si sot, ngatërrimi rreth hirit dhe natyrës është përplasja më tronditëse. Duke shkërmoqur herezinë e Pellagije-s, e cila theksonte veprimin natyror mbi hirin, Shën Augustini i drejtohet me këto fjalë: “Në këtë qëndron rrënja e tmerrshme e gabimit tuaj: ju synoni që të ndiqet dhurata e Krishtit në shembullin e tij, ndërsa dhurata është vetë Personi.”[2]

          Mjafton të hidhet një shikim për rreth nesh dhe do të hetojmë së kur hiri ndahet nga personi i Krishtit, gjithë mësimi, katekeza, edukimi, shpërfaq vetëm moralizim dhe disiplinë.

          Shën Gregori i Naziancenit njihet, si rrallë midis etërve të kishës, edhe si mësues i hirit. Me të drejtë ai quhet nga tradita e kishës: “Teolog.” Këtë titull kisha e përdori vetëm për Shën Gjonin Ungjilltar dhe Shën Simonin i quajtur Teologu i Ri. Shën Gregori, po ashtu, mbahet edhe si “poeti i Trinisë së Shenjtë.”

          Vëzhgimet e tij teologjike i thuri sidomos gjatë homelive, në kremtimet liturgjike të mistereve, në bashkësinë e besimtarëve që e udhëhiqte si bari. Nga vatra e liturgjisë mori dritën dhe lartësimin e shikimit në njohjen e Krishtit të ngjallur. Po në këtë dritë i përflaku edhe besimtarët. Në një homeli të tij të mbajtur në festën e “Dritave” apo të “Shndritjes,” siç quhet në traditën lindore festa e Pagëzimit të Krishtit, duke kundruar misterin e Pagëzimit të Krishtit, në të cilin shfaqet edhe misteri i ynë i lindjes së re, veçon:

“Pagëzimi ose shndritja është shkëlqim i shpirtit.

Është ndërrim i jetës.

Është pyetje drejtuar Hyjit nga ana e ndërgjegjes sonë. (krh. 1Pj 3, 21)

Kjo shndritje është ndihmë ndaj ligështisë sonë.

Kjo shndritje është zhveshje nga mishi ynë.

Është besnikëri ndaj Shpirtit të Shenjtë.

Është bashkim me Fjalën.

Është ringritje e përngjasimit tonë, sipas shëmbëllimit të Hyjit.

Është larje e mëkateve.

Është shpërndarje e errësirës.

Pagëzimi është mjet i cili shpie tek Hyji.

Është shtegtim së bashku me Krishtin.

Është mbajtësja e fesë.

Është përsosje e mendjes

Është çelësi i mbretërisë.

Është ndërrimi i jetës.

Është zhdukja e skllavërisë sonë.

Është lartësimi i qenies sonë të brishtë.”[3]

Në Sakramentin e pagëzimit, Shën Gregori vëren dhuratën dhe hirin më të mrekullueshëm që ofron Hyji. Dhurata e pagëzimit është aq e lartë sa nuk mund të shprehet ndryshe, pos si ajo që mbahet si më e “Shenjta e shenjtëve” apo si “Kënga e këngëve.” Rreth saj thoshte: “Pagëzimi është hiri më i bukuri dhe më i madhërishmi nga dhuratat e Hyjit. Ashtu siç thuhet për ato gjëra që përmbajnë një kuptim të lartë, si fjala vjen: “Shenjta e shenjtëve” apo “Kënga e këngëve”, ashtu edhe pagëzimi është shndritja më e shenjta ndër të gjitha të tjerat që qëndrojnë mes nesh. Thirret me emërime të ndryshme, ashtu si edhe vetë Krishti i cili e dhuron këtë të mirë. Edhe dhurata e tij, po ashtu, thirret me emra të ndryshëm, qoftë për gëzimin e madh që na shkakton, kur e pranojmë, qoftë për të mirat e shumëllojshme që vijnë prej tij dhe nxisin kënaqësinë e thurjes së shumë emërtimeve, ndaj kësaj dhurate. Ne e quajmë dhuratë, hir, pagëzim, lyerje, shndritje, veshje e pashkatërrueshmërisë, larje e rilindjes, vulë. Pra, gjithë ajo çka është e çmueshme: dhuratë, sepse është dhuruar falas; hir, sepse jepet pranë asaj që mbesim borxhli; pagëzim, sepse mëkati është varrosur në ujë; lyerje, sepse është e shenjtë dhe jepet falas; shndritje, sepse është e shkëlqyer; veshje, sepse është veli që mbulon marrëzinë tonë; larje, sepse pastron; vulë, sepse është roja dhe shenja e Atij që sundon mbi ne. Pagëzimit, së bashku me ne, i gëzohet edhe qielli. Edhe engjëjt kremtojnë, pasi janë të ngjashëm me natyrën e shkëlqimit të tij. Pagëzimi është ikona e lumturisë së amshimit.“[4]

Sakramenti i pagëzimit: epifani e misterit

Duhet theksuar, jo dhe pa dhimbje, që në Teologjinë perëndimore (nisur nga shek. VIII), filloi të zbehet Teologjia mistagogjike, pasojë e së cilës, ndër të tjera, ishte dhe humbja e kuptimit që kishte simboli: në Perëndim duke u nisur nga kjo periudhë, simboli filloi thjesht të mbahej si një shenjë (signum) dhe në traditën latine përkthehej si “indicia.”[5] Kuptimi i shenjës do të ndikojë dhe në kuptimin e përmbajtjes teologjike të sakramentit. Duke qenë se “logjika e shenjës kërkon saktësimin e përfshirjes të një realiteti, ndërsa ajo e simbolit kërkon të përfshijë shumësinë e kuptimeve,”[6] ndikoi që në Traditën perëndimore Teologjia e sakramentit të përqendrohet rreth natyrës së saktësimit të tij. Të kujtojmë vetëm diskutimet rreth saktësimit të formës dhe materies së sakramentit, duke lënë në harresë gjithë poliseminë e kuptimit që ofron simboli. “Shenja kërkon të përkufizojë dhe të përmbyllë një njëmendësi, ndërsa simboli hap horizonte të pambarueshme, përfshin nduar nduarshmërinë e kuptimeve dhe ka natyrë polisemike […] Asnjë koment nuk mund të përfshijë dhe të përmbyllë kuptimin e shumëfishtë që përvijon simboli i pagëzimit i pranuar në emër të Atit e të Birit e të Shpirtit të Shenjtë, apo të gostisë eukaristike në të cilën Jezusi thotë: “Ky është korpi im që do të flijohet për ju, merrni e hani.”[7] Simboli pra është “epifani e një misteri”[8] dhe “i përket universit të parabolës,”[9] kundrimi dhe përsiatja përmes mendësisë së simbolit nuk lejon “kurrë të fiket zjarri i vatrës mistike të jetës.”[10]

Kisha ka ruajtur edhe në traditën tonë perëndimorë në Ritualin romak të pagëzimit, disa prej tropareve më të lashta të Kishës, në të cilat këndohet dhe madhërohet thellë dhe bukur hiri i Pagëzimit. Në njërin prej tropareve, kisha i këndon gurrës së pagëzimit:

“Kjo është gurra e jetës që mbarë botën ujit

e që buron prej varrës së Krishtit.

Shpresoni në Mbretërinë e qiellit

ju që u rilindët nga ky burim.”[11]

Martiri, Vinçenc Prennushi, duke i kënduar dhuratës së pagëzimit, në një poezi të veten, solli gjithë dritën e tij që nuk fiket as në salvime të tmerrshme. Poeti martir, ndër të tjera, i këndon hirit që pranoi në pagëzim:

“N’ ditë t’ Pagzimit me i’ petk bore

M’ a mloi shtatin kuer kjeçë fmi,

E me ‘i rreze, qi kurr s’ shkimet

M’u ba drit n’ t’ tana salvimet.”[12]

            Në Letrën Apostolike: “Desiderio desideravi”[13] Papa Françesku, thekson: “Takimi ynë i parë me Pashkën e tij është ngjarja që shënon jetën e të gjithë ne besimtarëve në Krishtin: pagëzimi ynë. Nuk është një aderim mendor ndaj mendimit të tij apo nënshkrimi i një kodi sjelljeje të imponuar prej Tij: është zhytja në mundimet e tij, vdekjen, ngjalljen dhe të ngjiturit e tij. Jo një gjest magjik: magjia është e kundërta e logjikës së sakramenteve, sepse synon se ka një pushtet mbi Hyjin dhe për këtë arsye vjen nga tunduesi. Në vazhdimësi të përkryer me mishërimin, na jepet mundësia, në saje të pranisë dhe të veprimit të shpirtit, që të vdesim dhe të ngjallemi në Krishtin.”[14]

Me tutje Papa Françesku, thotë: “Mënyra se si ndodh është prekëse. Lutja e bekimit të ujit pagëzimor na zbulon se Hyji e krijoi ujin duke pasur si synim pikërisht pagëzimin. Kjo do të thotë se, ndërsa Hyji krijonte ujin, ai mendonte për pagëzimin e secilit prej nesh dhe ky mendim e ka shoqëruar në veprimin e tij përgjatë historisë së shpëtimit sa herë që, me një plan të përpiktë, deshi të shërbehej me ujin. Pasi që e krijoi, është sikur donte ta përsoste atë duke e bërë ujë pagëzimi. Dhe kështu ai deshi ta mbushte atë me lëvizjen e Shpirtit të tij që flatronte mbi të (krh. Zan 1,2) që të mund ta përmbante në bulë fuqinë për të shenjtëruar; ai e përdori atë për të ripërtërirë njerëzimin në përmbytje (krh. Zan 6,1-9,29); e sundoi atë duke e ndarë për të hapur një udhë çlirimi në Detin e Kuq (krh. Dal. 14); e shenjtëroi atë në Jordan, duke zhytur në të mishin e Fjalës së mbushur me Shpirt (krh. Mt 3,13-17; Mk 1,9-11; Lk 3,21-22). Në fund, ai e përzjeu atë me gjakun e Birit të tij, dhuratë e Shpirtit të bashkuar në mënyrë të pandashme me dhuratën e jetës dhe të vdekjes së Qengjit të flijuar për ne dhe e zbrazi mbi ne nga kraharori i shporuar (Gjn 19,34). Pikërisht në këtë ujë kemi qenë zhytur, që me pushtetin e tij të shartoheshim në Trupin e Krishtit dhe bashkë me Të të ngjallemi në jetën e pavdekshme (krh. Rom. 6,1-11).”[15]

Pagëzimi: shartim në misterin e Krishtit

Kraharori i shporuar i Krishtit në Kryq është gurra e mrekullueshme e misterit të pagëzimit. Në Letrën apostolike: “Desiderio desideravi,” Papa Françesku thekson: “Siç na ka kujtuar Koncili II i Vatikanit (shih Sacrosanctum Concilium, n. 5) duke cituar Shkrimin, Etërit dhe liturgjinë – kolonat e traditës së vërtetë –, prej kraharorit të Krishtit të fjetur mbi kryq ka buruar sakramenti i mrekullueshëm i të gjithë Kishës. Paraleli midis Adamit të parë dhe Adamit të ri është befasues: sikurse nga brinja e Adamit të parë, pasi lëshoi mbi të një gjumë të rëndë, Hyji përftoi Evën, kështu nga brinja e Adamit të ri, të fjetur në gjumin e vdekjes, lind Eva e re, Kisha. Mahnitja shkon për fjalët që mund të mendojmë se Adami i ri i bën të vetat duke parë kishën: “Kjo tash është ashti i eshtrave të mi dhe mishi i mishit tim” (Zan 2,23). Pasi i kemi besuar Fjalës dhe kemi zbritur në ujin e pagëzimit, ne u bëmë ashti i eshtrave të tij, mishi i mishit të tij. Pa këtë trupëzim nuk ka asnjë mundësi për ta jetuar plotësinë e kultit ndaj Hyjit. Njëmend, një i vetëm është akti i kultit të përsosur dhe të pëlqyeshëm për Atin, bindja e Birit, masa e të cilit është vdekja e tij në kryq. E vetmja mundësi për të marrë pjesë në ofertën e tij është të bëhemi bij në Birin. Kjo është dhurata që kemi marrë. Subjekti që vepron në liturgji është gjithmonë dhe vetëm Krishti-Kisha, Trupi mistik i Krishtit.”[16]

Vdekja e Jezusit në Kryq është gjumi i Adamit të Ri, prej kraharorit të të cilit do të formohet Eva e Re, e Fejuara e tij – Kisha: “Shihni se në ç’mënyrë Krishti e bashkoi me veten nusen e tij, shihni se me ç’ushqim e ngin.”[17] Në Kryq kryhet dasma e papërfytyrueshme e bashkimit të tij me të Fejuarën – Kishën, të cilën përmes Shpirtit të Shenjtë që dhuroi Jezusi, e bëri: “mishin e mishit të tij.”

Pagëzimi është hir dhe shndritje shpirtërore, me këtë akt hapet rruga e lidhjes me dashurinë e Hyjit dhe të Birit të tij Krishtit përmes Shpirtit të Shenjtë.

Një nder njohësit e thellë të traditës patristike, A. G. Hamman-i, duke folur rreth sakramentit të pagëzimit, theksonte: “Sakramenti (i pagëzimit) është furra, ku ena e thyer vjen rishtas e ribërë, sipas modelit të Krishtit të lavdëruar. Njeriu rigjen aty ravizimin e Birit të Dashurisë.”[18]

Në “Rendin e hyrjes në jetën e krishterë,”[19] pasi katekumenet shënohen në ballë me shenjën e kryqit, riti i rendit sjell në kujtesë që secili njeri i krijuar sipas përfytyrimit të Hyjit, ka të ruajtura themelet e Lavdisë së Tij. Riti në lutjen pas pranimit të katëkumeneve, vijon:

“Dëgjoji, o Atë tejet i butë,

lutjet tona dhe ruaji këta katekumenë E. e E.

për virtyt të Kryqit të Zotit, që kam shënuar në ballin e tyre,

që duke ruajtur themelet e lavdisë sate,

(ut Gloriae tuae rudimenta servantes)

të mbajnë urdhërimet e tua

dhe të meritojnë të arrijnë lavdinë e rilindjes.

Nëpër Krishtin Zotin tonë.”

Shën Augustini, ashtu si i përket mirëfilli bariut të Kishës, në një homeli para bashkësisë së besimtarëve që udhëhiqte, pikërisht në festën e ditës së Ngjalljes, u drejtohet neofitëve, të cilët pas përgatitjes së thellë katëkistikë, e pranuan pagëzimin në Vigjiljen e festës së Ngjalljes, siç përkonte me traditën e lashtë të kishës, u drejtohet me këto fjalë: “E kujtoj premtimin tim. Juve që keni pranuar pagëzimin ju kam premtuar një homeli, në të cilën do paraqes sakramentin e tryezës së Zotit që tani po e kremtojmë, e që ju qysh në natën e kaluar jeni bërë pjesëtar të saj. Duhet të dini çka keni marrë, çka merrni dhe çka do të merrni përditë. Buka që shtrohet përmbi altar e shenjtëruar përmes fjalës së Zotit është korpi i Krishtit. Kelku, apo me mirë të them, atë çka kelku përmban i shenjtëruar përmes fjalës së Zotit është gjaku i Krishtit. Përmes këtyre shenjave Krishti Zot ka dëshiruar të na dhurojë korpin e vet dhe gjakun e vet për ne dhe për faljen e mëkateve. Nëse ju i pranoni denjësisht këto dhurata edhe ju vetë shndërroheni në atë çka merrni. Duke folur rreth misterit të eukaristisë, apostulli thoshte: ‘Pasi është një bukë e vetme, ne edhe pse jemi shumë, jemi një trup i vetëm: pse të gjithë jemi pjesëtarë të një bukë.’ (1Kor 10, 17) Kështu ai e paraqiste sakramentin e tryezës së Zotit. Përmes bukës eukaristike theket dashuria e njësimit. Po buka, athua është e përbërë vetëm prej një kokrre të vetme? Po a nuk përbëhet prej kokrrave të shumë kallinjve? Para që të bëhen bukë ato ishin të shpërndara, por bashkohen përmes ujit pasi bluhen. Nëse, pra, gruri nuk bluhet dhe nuk përzihet me ujë, nuk e merr trajtën e asaj që ne e quajmë bukë. Kështu edhe ju së pari jeni përbluar përmes përvujtërisë së agjërimit dhe përmes mohimit të mëkatit. Pastaj vjen pagëzimi dhe ju jeni mbrujtur përmes ujit për të marrë trajtën e bukës. S’ka bukë pa zjarrin. Po çka shpreh zjarri apo krisma e vajit? Dihet, vaji është shujta e zjarrit. Po zjarri i Shpirtit të Shenjtë është shujta sakramentore (Etenim ignis nutritor Spiritus Sancti est sacramentum).”[20]

Zjarri shugurues i sakramenteve është Shpirti i Shenjtë: “Kur të bashkoheni në Kishë, lëreni anash bisedat e kota dhe jini të kujdesshëm ndaj Shkrimit. Kodikët tuaj jemi ne (Codices vestri nos sumus). Jini të kujdesshëm se si gjatë Rrëshajave erdhi Shpirti i Shenjtë. Ai erdhi kështu: u dëftua përmes gjuhëve të zjarrta. Erdhi si erë që fryn dashurin e cila përflakë dëshirën vetëm për Hyjin, bën që të përbuzet bota, djeg çdo fundërrinë dhe pastron zemrën si zjarri arin. Vjen Shpirti i Shenjtë si zjarr pas ujit dhe ju bëheni bukë, që është korpi i Krishtit. (Accedit ergo Spiritus Sanctus, post aquam ignis et efficimini panis quod est corpus Christi).”[21]

Ikona: rrëfenjë e kujtesës sonë pagëzimore

Papa Gjoni Pali II, në Letrën apostolike: “Duodecimum saculum,”[22] me rastin e përkujtimit të qindvjetorit të dymbëdhjetë të Koncilit të dytë të Nicesë, duke kujtuar rëndësinë e shfaqjes së ikonës në traditën e Kishës, sidomos të asaj Lindore, ndër të tjera, nxori në pah nderimin e ikonës si pjesë të pandashme të liturgjisë nga se ajo, po ashtu, shfaq “shëmbëllimin e kremtimit të Fjalës.”[23] Rreth kësaj, Papa Gjoni Pali II, thoshte: “Sikur leximi i librit mundëson përvetësimin e fjalës së gjallë të Zotit, ashtu edhe shtrirja e një ikone e pikturuar u lejon atyre që e kundrojnë, t’i afrohen mistereve të shpëtimit përmes shikimit.”[24]

Ballafaqimi i traditës së Kishës me qëndrimet e ikonoklazmës, nuk ishte thjesht vetëm çështje rreth përligjjes së artit të krishterë, por vihej në pikëpyetje tërë vizioni i njëmendësisë së Mishërimit: “raporti në mes Hyjit dhe krijesës, i hirit dhe natyrës, shkurt vihej në pyetje veçoria e “Besëlidhjes së Re,’ që Hyji lidhi me njerëzit në Jezu Krishtin. Mbrojtësit e ikonës qortoni me të drejtë, sipas një pohimi të Shën German-it, Patriark i Kostandinopojës, se në pyetje ishte tërë “oikonomia (rendi) i shpëtimit sipas mishit.”[25]

Rruga e ikonës është hapur përmes mishërimit dhe ngjalljes së Jezu Krishtit: “Thellësia e fytyrës së pashme të Birit na dhuron në kundrim papashmërinë e Atit. Ikona nuk shfaq vetëm fytyrën njerëzore apo natyrën hyjnore, të cilën askush nuk mund ta shohë – por siç përfundojnë Etërit e Kishës, ikona shfaq raportin e njërës me tjetrën në hipostazën e Jezu Krishtit.”[26]

Për të krishterët ikona ka dhe një dimension të jashtëzakonshëm teologjik. Përmes saj themelohet “kujtesa historike” e besimtarit: “Kur ne i kundrojmë ikonat e shenjta, veçanërisht ‘Ikonën’ e dalluar, atë të Krishtit Zot vetëm, ose mbi Fronin e lavdisë virgjërore të Nënës së Zotit, e cila na ofron në nderimin tonë Birin e saj (…), ose në një episod të ungjillit të jetës së tij mbi tokë, bindja jonë historike e kujdesshme, ‘bëhet kujtesë’. Në ikonat e shenjta, gati në një mënyrë të prekshme, arrijmë të njohim, të kundrojmë e të gjakojmë lavdinë hyjnore të Shpirtit të Shenjtë, që qëndron mbi Krishtin e ngjallur dhe mbi të gjithë shenjtërit, dhe ku hyjnisht qëndron Krishti i ngjallur dhe gjithë shenjtërit e tij. Kjo Lavdi duhet të bëhet edhe Lavdia ‘jonë’, e cila na përket dhe neve. Nëse përmes Shpirtit, Zoti i amshuar është bërë siç jemi ne, me qëllim për të na bërë neve përmes të njëjtit Shpirt, si është Ai vetë, këtë shkëmbim na e dëfton shkëlqimi i ikonës. Atë që Zbulesa hyjnore e shpall në Shpirtin e Shenjtë, ikona e dëfton si të realizuar nga Shpirti i Shenjtë. I njëjti Shpirt i Shenjtë, neve, ikonave të mëkatit, na bën ikona të shëlbimit, ikona të shenjtëruara dhe na vë drejt udhës së hyjnizimit. Është kjo një kujtesë e shkëlqyer historike, e cila arrihet e bëhet përmes lidhjes së Fjalës me ikonën.”[27]

Ikona përtërin kujtesën tonë historike: “Kujtesa historike e krishterë është vetëdije jona mbi mirësinë e Zotit. Kjo do të thotë se ne e kuptojmë së tashmë hyjnisht jemi të pranuar nga Ati përmes Birit, dhe fryti i këtij pranimi është dhurata e Shpirtit të Shenjtë; është kujtesë e thellë që na sugjeron se ne jemi të krijuar për të arritur pjekurinë tonë, pra veç jemi të shëlbuar dhe të shenjtëruar, për aq sa Shpirti, që nga pagëzimi, ka gdhendur, ripërtërirë dhe ka rilindur brenda nesh ‘shëmbëllimin dhe përngjasimin’ e Hyjit, të rivendosur nga Biri i Hyjit për vete dhe për ne, përmes Kryqit dhe ngjalljes, fryt i të cilës është Zjarri i Rrëshajave.”[28]

Në artin e krishterë ikona është e përflakur dhe e përndezur nga zjarri i Rrëshajave. Ngjyra e ikonës është si vetë flaka e këtij zjarri. Ajo e përflak atë që kundron në këtë zjarr dhe e shndërron njeriun në atë çka ai kundron. Ikona është art i mirëfilltë; ajo ka forcë t’i sjellë drejt vetes dhe ta tërheqë atë që e zbulon – në drejtim të “eskatologjisë,” kah bota e përmatanshme, ku njëmendësohet e tërë krijesa në lavdinë e Hyjit: “Nëse protagonisti kryesor i ikonës është personi, sfondi i ikonës është dendësia e shfaqjes se universit të tejfiguruar. Në ketë kuptim ikona është kozmike, pasi shfaq natyrën e gjendjes së saj eskatologjike.”[29]

Arti i ikonës nuk paraqet vetëm vijueshmërinë estetike të artit të krishterë, por dhe përmbajtjen me të thellë teologjike mbi personin dhe mbi domethënien e krijesës, si vepër e Hyjit dhe si epifani e lavdisë së Tij. Shqyrtimi i domethënies së ikonës shfaqet në shkëlqimin e saj të plotë, kur rimerret tradita e saj teologjike. Studiuesi ynë, Ylli Drishti, duke shpalosur artin e ikonës në traditën tonë thotë: “Pa mohuar të qenit në esencë të ikonës si art ‘religjioz’ përsëri duket i pamjaftueshëm ky përkufizim i saj dhe ndoshta duhet folur për një art teologjik. I lindur shumë herët me fillimet e krishterimit dhe duke kaluar gjatë shekujve në persekucione, e pasuruar në kërkimet dhe diskutimet e vështira dogmatike të Koncileve ikumenike, duke kaluar provën ikonoklaste, ikona bën pjesë në traditën e brendshme të Kishës. Në fakt ‘fijet’ e saj janë thellësisht të lidhura me Ungjillin dhe me liturgjinë dhe duke pasur kështu rrënjët në zemër të fesë (…) shfaqin krijimin e një ‘realiteti të ri, të një botë të re.’”[30] Me tutje ai shton: “Është me shumë interes dhe fat të jesh në kontakt të drejtpërdrejt me këto ‘faqe të ndritura’ të artit ikonografik shqiptar, që mendojmë se akoma nuk njihen siç duhet.”[31]

Duhet theksuar edhe një qëndrim që rrezikon vështrimin e ikonës, ku thuhet: “Duke vështruar ikonën gjithmonë je i rrezikuar të mbetesh në sipërfaqe, të çuditesh nga bukuria e ngjyrave, nga bukuria e subjektit që ajo paraqet, ndërkohë që e rëndësishme dhe e nevojshme është të hysh në përmbajtjen teologjike të paraqitjes.”[32]

Ikona është festa e shikimit e misterit të Fjalës së mishëruar. Ikonografët, siç pohon Papa Gjoni Pali II në Enciklikën: “Ecclessia de Eucharistia, përmes krijimit të ikonave: “kanë ditur me butësi t’i hapën puhisë së Shpirtit të Shenjtë,”[33] rrezeve të bukurisë së Dritës së Tij.

Ikona e Onufrit: “Pagëzimi i Krishtit.” Një mistagogji pagëzimore

Ikona e Onufrit: “Pagëzimi i Krishtit,”[34] paraqet, përmes ngjyrave, misterin e festës liturgjike të Epifanisë së Jezu Krishtit, që Kisha e kremton me rastin e Pagëzimit të Tij, në lumin e Jordanit përmes Shën Gjon Pagëzuesit.

Ikonografët ashtu si Etërit e Kishës, e rimarrin në vazhdimësi temën e dëftimit – teofanisë së Hyjit: “që është vërtetuar për ne në mish,”[35] siç thotë Shën Gregori i Nisës. Duke komentuar fragmentin e Këngës së këngëve, përparimin e të Fejuarës në shkallën e përsosjes, rreth saj thotë: “Ajo pasi është lartësuar në shkallën e përsosjes, ngarend t’u tregojë për bukurinë e të Fejuarit edhe shoqeve të saja. Nuk u flet atyre se kush ishte ai qysh nga zanafilla (e si do ishte e mundur me forcën e fjalëve të shprehet ajo që është e pashprehshme), por i udhëhiqte ato kah teofania e Hyjit, që është vërtetuar për ne në mish. Pikërisht ashtu, siç bëri edhe Shën Gjoni Ungjilltar, i cili nuk fliste se kush ishte Krishti qysh nga zanafilla, por rrëfente me saktësi: ‘ata çka pamë dhe dëgjuam dhe ato që duart tona prekën, sa i përket fjalës së vërtetës.”[36]

Ikona është dëftimi i kundrimit të Fjalës së Hyjit dhe i Etërve të Kishës. Ata janë autorët e frymëzimit të vërtetë të ikonës. Ikonografët janë vetëm përshkruesit e saj. Ikona përcjell shkëlqimin e Shkrimit të Shenjtë dhe të traditës së Kishës përmes ngjyrave.

Ikona është një mistagogji e heshtur përmes kundrimit: “Për atë që kundrojnë, mund të thuhet, së janë si ata që qëndrojnë pranë atij burimi për të cilin Shkrimi i Shenjtë thotë që buron prej tokës, qysh nga zanafilla. Ai i cili i afrohet burimit, kundron burimin e pambarueshëm, që nuk pushon se buruari duke u përhapur dhe nuk mund të thotë së ka parë tërë burimin e ujit, e si mund të shohë atë që është e fshehur në gjirin e tokës? Kështu pra, derisa mbetët afër burimit gurgullues, gjendet përherë në fillimet e tij të kundrimit të ujit. Po kështu ngjan me atë që e kundron bukurinë hyjnore të pambaruar. Ajo çfarë heton përmes kundrimit, i shfaqet pandërprerë si krejt e re dhe nuk pushon kurrë duke e dëshiruar edhe më tepër, pasi ajo që pret është ende më e madhërishme dhe më hyjnore se ajo që sheh.”[37] Ikonës, lypset t’i afrohemi vetëm përmes kundrimit.

Ikona e Onufrit: “Pagëzimit i Krishtit,” i qëndron besnike traditës së Kishës dhe liturgjisë. Ajo përcjell në kundrim gjithë simbolikën e misterit të pagëzimit. Pa hyrë në paraqitjen e detajuar të ikonës, që kërkon një qasje në vete, ajo përbën gjerdanin e mrekullueshëm të festës liturgjike të Epifanisë. Ikona e “Pagëzimit të Krishtit,” duhet kundruar së bashku me ikonën e “Zbritjes së Krishti në Ferr.” Ajo në traditën lindore, vendoset për kundrim, sidomos në Vigjiljen e Ngjalljes të Shtunën e Madhe. Ikona quhet: Anasthasis (Ngjallja). Rreth saj thuhet: “Ajo është ikona e dukshme e Pagëzimit, i cili kremtohej po në atë ditë, qysh nga kohërat e lashta dhe merrej si inicimi kryesor në jetën e krishterë. Krishti i vdekur zbret në Ferr, vendos vulën e vet, pasi thyen atë të skëterrës dhe kthehet në varrin e tij, vulat e të cilës janë të paprekura. Me vete merr Adamin, njeriun e parë, si një neofit të Pagëzimit. (…) Referimi pagëzimor i përfshirë në këtë ikonë është i qartë. (…) Kryqi që Krishti mban në një dorë të ngritur, duke zbritur në skëterrë, ndjek po atë lëvizje të Kryqit, kur gjatë liturgjisë vjen i zhytur në burim për bekim të ujit të Pagëzimit.”[38]

Liturgjia pagëzimore e lashtë që ruhet në traditën lindore, e mban këtë trajtë të ritualit të pagëzimit, si zhytje në vdekje dhe lartësim në ngjallje. Riti i zhytjes, vjen i dëshmuar, po ashtu, edhe nga Etërit e traditës perëndimore, në mënyrë të veçantë nga Shën Ambrozi, i cili për këtë thotë: “Kur je pyetur: A beson në Hyjin Atin e gjithëpushtetshëm? Ke përgjigjur: Besoj, dhe je zhytur në ujë dhe ke qenë varrosur. Rishtas je pyetur: A beson në Jezu Krishtin Zotin tonë dhe në Kryqin e tij? Ke përgjigjur: Besoj, dhe je zhytur në ujë. Me këtë je varrosur bashkë me Krishtin. E kush është varrosur me Krishtin, me Krishtin ngjallet. Për të tretën herë je pyetur: A beson në Shpirtin e Shenjtë? Ke përgjigjur: Besoj, dhe je zhytur për të tretën herë, me qellim që ky dëshmim i trefishtë i fesë t’i shlyejë rëniet e shumta të kaluarës sate.”[39]

Çelësi që hap pamjen e vizionit të ikonës së Onufrit është misteri i sakramentit të Pagëzimit. Rreth kësaj thuhet: “Në ikonën e Onufrit, ashtu si tek pararendësit e tij të traditës bizantine, paraqitja e dyfishtë e shkëmbinjve në anët e lumit të Jordanit, kujton malet simotra që paraqiten edhe në ikonografinë e vuajtjes dhe të Pashkës. Ndërsa uji që rrjedh, në liturgjinë lindore të Bekimit të Ujit, shënon ‘varrin.’ Në ikonë ajo shfaqet në guvat e zgavrave të errëta dhe kujton Zbritjen. Edhe në këtë rast, sipas ritit lindorë të Bekimit të ujit, jemi përballë fitores së Krishtit. Në liturgji, thuhet: ‘Sot tallazet e Jordanit janë shndërruar në ilaç dhe mbarë krijesa spërkatët nga valët mistike.’ Pagëzimi është shndritje nga kalimi mistereve të ulëta kah ato me të lartat. (…) Eukarisita dhe jeta e Krishtit pas Ngjalljes, mbahen si misteret e larta, përmes tyre besimtari arrin përsosjen. I Pagëzuari, shkruan Shën Ambrozi, duke hequr veshjen e gabimit të vjetër, i përtërirë në rininë si ajo e shqiponjës, lartësohet kah gostitë qiellore.”[40]

Në festën e Dëftimit të Zotit, Shën Hipoliti, klith: “O ndodhi që mbush me mahnitje! Lumi i pakufi, që e gëzon qytetin e Hyjit, ujitet prej disa pikave të vogla. Burimi i amshuar e i papërmbajtshëm, prej të cili buron jeta për të gjithë njerëzit, lahet në disa pika uji. Ai që është në çdo vend dhe nuk mungon askund, ai të cilin engjëjt nuk mund ta kuptojnë e njerëzit nuk mund ta shohin, afrohet për të marrë pagëzimin me dëshirën e vet. Dhe, ja, hapen qiejt e një zë thotë: ‘Ky është Biri im i dashur, të cilin e kam për zemër’ (Mt 3, 17).”[41]

Me një kreshendo shpërthyes shton: “Por ju lutem ma vëni veshin me kujdes: dua të kthehem tek burimi i jetës dhe të kundroj burimin e çdo mjekimi. Ati i pavdekshmërisë e dërgoi në botë Birin dhe Fjalën e pavdekshme, që erdhi në mes të njerëzve për t’i pastruar në ujë dhe në Shpirt, dhe për të na rilindur në shpirt dhe në trup për jetën e amshuar, zgjoi në ne Shpirtin e jetës dhe na veshi me mburojë të pa shkatrrueshme. Nëse, pra, njeriu është bërë i pavdekshëm, atëherë është bërë edhe i ngjashëm me Hyjin. Nëse në uji dhe në Shpirtin e Shenjtë bëhet i ngjashëm me Hyjin, nëpërmjet rilindjes së pagëzimit, pas ringjalljes prej të vdekurve, bëhet edhe bashkëtrashëgimtar i Krishtit. Pra, unë shpall si një lajmëtar: Ejani, fise dhe popuj të gjithë në pavdekshmërinë e pagëzimit. Ky është uji i bashkuar me Shpirtin e Shenjtë nëpërmjet të cilit u ujit parajsa, toka u bë e frytshme, pemët rritën, çdo qenie që ka shpirt lind jetë; dhe për t’i shprehur të gjitha me pak fjalë, është uji nëpërmjet të cilit njeriu i rilindur e pranon jetën, me të cilën Krishti u pagëzua, mbi të cili zbriti Shpirti në trajtë pëllumbi.”[42]

Me të drejtë F. Manns-i vuri në pah simbolin nusëror të pagëzimit, kur thotë: “Duke rilexuar Biblën, Shën Ambrozi, hetonte se si të gjitha lidhjet bashkëshortore të Patriarkëve, vuloseshin pranë burimit: Eleazari, shërbëtor i Izakut, e martoi atë me Rebekën pranë burimit të një pusi; Jakobi, po ashtu, bëri me Rakelën dhe Mosiu me Seforën. Të gjitha ato ishin shëmbëllime të Zotit tonë, që u fejua me Kishën e tij në ujërat e Jordanit.”[43] /drita.info

—————————————————————–

[1] SHËN ATANAZI, Letrat pashkore, në Liturgjia e orëve II, Qendra Don Bosko, Tiranë – Shkodër – Prishtinë 2006, f. 287.

[2] SHËN AUGUSTINI, Contra Iulianum, II, 95.

[3] SHËN GREGORI NAZIANCENI, Orazione 40, 2, në: Tutte le Orazioni, përkth., në it., C. Moreschini, Bompiani, Il Pensiero Occidentale, Milano 2002, f. 923.

[4] SHËN GREGORI NAZIANCENI, Orazione 40, 3, f. 924.

[5] A. M. ORSELLI, Controversia iconoclastica e crisi del simbolismo in occidente fra VII e IX secolo, në: Culto delle immagini e crisi iconoclasta, Quaderni di synaxis, EdiOfts 1986, f. 116.

[6] M. SCOUARNEC, I simboli cristiani, Milano 2000, f. 13.

[7] Po aty, f. 13.

[8] G. DURAND, L’uomo religioso e i suoi simboli, në Le origine e il problema dell’homo religiosus, Vol., 1, në përkujdesje të J. Ries, JacaBook, Milano 1989, f. 84.

[9] G. DURAND, L’uomo religioso e i suoi simboli, f. 84.

[10] J. HUIZINGA, L’autunno del Medio Evo, Firenze 1966, f. 287.

RENDI I PAGËZIMIT PËR FEMIJËT DHE RENDI I KREZMIMIT, Boton Konferenca ipeshkvore e Shqipërisë, f. 92.

[12] AT VINÇENC PRENNUSHI, Gjeth e lule. Botime françeskane, Shkodër 2006, f. 140.

[13] PAPA FRANÇESKU, Lettera Apostolica, Desiderio desideravi, Libreria Editrice Vaticana 2022.

[14] PAPA FRANÇESKU, Desiderio desideravi, n. 12.

[15] Po aty, n. 13.

[16] PAPA FRANÇESKU, Desiderio desideravi, n. 14-15.

[17] SHËN GJON GOJARTI, Fuqia e gjakut të Krishtit, në Liturgjia e orëve II, Qendra Don Bosko Tiranë – Shkodër – Prishtinë 2006, f. 392s.

[18] A. G. HAMMAN, Le radici della fede. I grandi catechisti dei primi secoli della Chiesa, Elle Di Ci, Torino 1989, f. 134t.

[19] RENDI I HYRJES NË JETËN E KRISHTERË TË TË RRITURVE, Botoi Konferenca ipeshkvore e Shqipërisë, nr. 87.

[20] SHËN AUGUSTINI, Sermo 227, në; Opera omnia, Edizione latino-italiano, Volume XXXIV, Roma 1986.

[21] Po aty, Sermo 227.

[22] PAPA GJONI PALI II, Lettera Apostolica: Doudecimum saeculum, cituar sipas: www.vatican.va.

[23] PAPA GJONI PALI II, Lettera Apostolica: Doudecimum saeculum, nr. 10.

[24] Po aty, nr. 10.

[25] Po aty, nr. 9.

Etërit e Koncilit të dytë të Nices, theksonin dallimin që duhet bërë në mes “adhurimit të vërtetë (latreia), që i përket vetëm natyrës hyjnore, dhe “përkuljes së nderimit” (timetikè proskynesis) ndaj ikonës. Kush përkulet me nderim ndaj ikonës, përkulet ndaj vetë “hipostazës” që ikona paraqet. Shih: J. D. MANSI, Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio, XIII, 378E, cituar sipas: Doudecimum saeculum, nr. 9.

[26] J. L. MARION, L’idolo e la distanza, Milano 1979, f. 19.

[27] T. FEDERICI, Per conocere Lui e la potenza dell Resurrezione di Lui. Per una lettura teologica del Lezionario ciclo A. Edizione Dehoniane, Roma 1989, f. 776t.

[28]Po aty, f. 777t.

[29] I. ALEEV, L’icona. Arte, belleza e mistero, Bologna 2017, f. 132.

[30] Y. DRISHTI, Arti ikonografik shqiptar, në: Ikona bizantine dhe pasbizantine në Shqipëri, Tiranë 2003, f. 17.

[31] Y. DRISHTI, Arti ikonografik shqiptar, f. 27.

[32] Y. DRISHTI, Ikona shqiptare shek. XIII – XIX, Koleksioni i Galërisë kombëtare të arteve, Tiranë 2000, f. 13.

[33] PAPA GJONI PALI II, Ecclessia de eucharistia, (nr. 50).

[34] Mbi Onufrin dhe krijimtarinë e tij ikonografike kemi një bibliografi të pasur. Po sjell vetëm disa prej tyre: V. PUZANOVA, Piktori shqiptar i shek.. XVI Onufri nga Neokastra, Tiranë 1953; TH. POPA, Onufri, piktor i madh i shek.. XVI, Tiranë 1962; DH DHAMO, Onufri figurë e shquar e artit mesjetar shqiptar, Tiranë 1980; H. BUSCHAUSEN – C. CHOTZACOLOGU, La pittura albanese nell’arte binzatina e posbizantina, në: Percorsi del Sacro. Icone dai musei albanesi, në përkuj., e C. Provano, Milano 2002.

[35] Shih: J DANIELOU, Bibbia e liturgjia. La teologia dei sacramenti e delle feste secondo i Padri della Chiesa, Milano 1958.

[36] SHËN GREGORI NGA NISA, Omelia sul Cantico dei Cantici, XIII.

[37]SHËN GREGORI NGA NISA, Omelia sul Cantico dei Cantici, XI.

[38] J. L. OPIE, Il significato iniziatico delle icone pasquali, Firenze 1975, f. 100. Cituar sipas: A. GIOVANNARDI, Onufri, il pittore visionario. L’icona del battesimo e il suo simbolismo, www.artiteologie.it.

[39] SHËN AMBROZI, I sacramenti, II, 7.

[40] A. GIOVANNARDI, Onufri, il pittore visionario. L’icona del battesimo e il suo simbolismo, cituar sipas: www.artiteologie.it.

Pagëzimi mbahet edhe si veshje e re në Krishtin. Qysh nga zanafilla njeriu paraqitet i veshur me lavdi të Hyjit. Studiuesi i mirënjohur i Biblës F. Manns, sjell një version të Biblës sinagogale të rreshtit të Zan 2, 25, ku prindërit tanë të parë, thotë se ishin të veshur me urti (në gjuhën hebraike fjala: arum nënkupton lakuriqësinë dhe urtinë) në shkëlqim të lavdisë. Rreth kësaj thotë: “Tejdukshmëria (pastërtia, çiltërsia) e Adamit dhe Evës ka një dimension personal, por jo vetëm kaq, përfshin edhe dimensionin social dhe politik. Të gjithë kujtojmë sloganin e Gorbaçov-it, në kërkimit të: glasnost-it, transparencës. Qëllimi edhe i politikës është orientimi i qytetarëve që përmes edukimit të dallojë të mirën nga e keqja, terrin nga drita.” Shih: F. MANNS, Raccontando la Bibbia, Libreria Editrice Vaticana, 2022, f. 24.

[41] SHËN HIPOLITI, Nga Ligjërata mbi dëftimin e Zotit, në Liturgjia e orëve I, Botoi Konfernca ipeshkvore e Shqipërisë, Qendra Don Bosko Tiranë – Shkodër – Prishtinë 2006, f. 521t.

[42] Po aty, f. 522.

[43] F. MANNS, Raccontando la Bibbia, f. 130.