Parce Domine: Dodë Gjergji dhe Fjala e kthimit

Nga Albnor Sejdiu

Libri ‘Kthimi’ është një dëshmi e dashurisë. Autori i tij nuk kërkon ndryshim të mendimeve, mendimet janë aty me mote të tëra për t’u dëgjuar nga ata që njëmend synojnë të vërtetën: ai kërkon ndryshimin e asaj që hap shtegun për të kuptuar fillimisht se ka të vërtetë fare – ndryshimin e zemrës.

A duhet të jenë motet tona të gatshme për të pranuar dashurinë, kur çdo gjë përligjet nga fuqia, është një vështirësi krejt tjetër ballë së cilës njeriu modern e gjen veten në heshtje. Megjithatë, për ta parë të gjithën si dashuri, për të marrë pjesë në të gjithën vetëm me dashuri, ashtu sikurse edhe mendja e mprehtë e Át Fatmir Koliqit shtegton në studimin⁽¹⁾ për po të njëjtin libër: nuk është vetëm një ‘kulturë letrare’, por një lëvizje shpirtërore duke depërtuar çatinë e pluhurosur të letrave shqipe. Unë e kuptoj se ajo që thuret nga libri ‘Kthimi’ është një temë e ndjeshme për lexuesit që i drejtohem: pasi flet mbi kthimin në katolicizëm. Por, shpresoj se ju lexues do të më kuptoni kur rrëfehem se ajo që shkruaj do të jetë një pikëpamje filozofike mbi atë se çfarë do të thotë t’i tregosh nderin së tërës, së tërës që është dashuri – që është edhe ajo çfarë një katolik e ka të fshehur në emër!

Dhe pothuajse askush nuk e ka nderuar më mirë se Dodë Gjergji me librin ‘Kthimi’ atë që është e tëra jonë si trashëgimi: por pse dhe si? Kjo do të jetë çudia që unë do të mundohem të shtjelloj. Mënyra se si do të argumentoj është në dorën time. Kurse, për përuljen dhe marrjen pjesë në dashurinë e kësaj trashëgimie që akoma frymon shenjtërinë për të bërë kthime të shpirtrave pas kaq shumë kohësh – lloji i shkrimit ekkhartian që jam duke gdhendur le të jetë mbrojtja ime.

***

Libri ‘Kthimi’ është i ndarë në tre pjesë dhe unë do t’i trajtoj sipas radhës: duke hetuar krejt në fund se në çfarë ato kulmojnë. Megjithëse, që në pjesën e parë bubullon vetëtima e asaj që do të jetë stuhi në dy pjesët e tjera. Sepse, e shihni, pjesa e parë përshkohet nga dy të thëna të rëndësishme: e thëna e dashurisë studentore midis Shpresës e Gjonit (ose Abdullahut para konvertimit) dhe e thëna e largimit prej krishterimit në muhamedanizëm nga gjyshërit tanë. Këto dy të thëna nuk qëndrojnë të ndara, ato ndërlidhen me njëra tjetrën në tre fushëvete të ndryshme: 1) si gjendje mospërfillëse shpirtërore, 2) si traumë e lënë në heshtje dhe 3) si synim për t’u shëruar nga kjo plagë e mospërfilljes.

Gjendja mospërfillëse shpirtërore – që i lidh dy të thënat e para, është e tillë sepse përshkruan gjendjen në të cilën Shpresa dhe Gjoni, bashkë me ne të tjerët, e gjejmë veten në këto mote ballë trashëgimisë sonë numinoze⁽²⁾: me fjalë të tjera, ne ose kemi ‘frikë’ nga ezani, sikurse ka Shpresa, ose nga kambanat e katedrales, sikurse ka babai i saj. Gjendja e frikës këtu është shumë çudibërëse, sepse, njëmend, s’ka asgjë për t’u frikësuar nga ezani ose nga kambanat e katedrales. Megjithatë, thellë diku brenda nesh ne, nëse s’e ndjejmë ndonjë rrezik ndaj vetes sonë ballë tyre, ose njërën ose tjetrën, thjesht nuk mund ta durojmë. Kush i ka fajet për këtë mospërfillje për të shikuar thellë në gjërat religjioze, nuk është një pyetje e vështirë: pas së gjithash, ishte mendësia e shpatës së kthyer të kësaj kulture fajtore, që edhe në trashëgiminë tonë jo numinoze ka frymëzuar atë që Shpresa – veta e parë në libër – me të drejtë e sheh si shtypje të gruas.

Traumë e lënë në heshtje – dashuria e Shpresës dhe Gjonit, e cila nga mesi i pjesë së parë ngrihet përtej gjendjes mospërfillëse të shoqërisë ku jetojnë, i dërgon pikërisht në atë që e bën këtë gjendje të këtillë. Me praninë e kryqit një gjë tjetër fillon dhe merr pjesë: ndryshe nga i babai i saj, i cili me siguri, duke u bazuar në fjalët e gjyshit – ‘vetëm ne të dy duhet t’i flasim këto gjëra’, – s’ka pyetur për numinozen e trashëgimisë së tij, Shpresa tani shtegton në trashëgiminë tonë të kryqit. Që del të jetë një trashëgimi e lulëzuar në mënyrë organike, e pashkëputur, nga lashtësia: dhe e ndërprerë jo nga një domosdoshmëri  e madhe shpirtërore, por në masë të madhe nga një nevojë ekonomike (– pra, trupore), me përgjegjës perandorinë Osmane. Në mendjen e Shpresës, patjetër se ne tani ose jemi të ndikuar verbërisht ose mospërfillim gjërat numinoze, pasi në thellësinë tonë është trauma e një revolucioni mendjelehtë të bërë detyrimisht – dhe s’ka asgjë më të ligë se një revolucion në gjërat numinoze. Libri ‘Kthimi’ mund të ishte i shkruar edhe me pikëpamje të ndryshme, si ‘Kthim’ në muhamedanizëm: por asgjë nuk ishte e detyruar në masë aq të madhe në gjërat numinoze sa muhamedanizmi te ne. Malësorët tanë, që në fund mbrojtën edhe besimet e tyre të lashta edhe krishterimin, patjetër se kishin dëgjuar ungjillin dhe e kishin pranuar atë vullnetarisht. Detyrimi i tyre jashtë paganizmit s’ndodhi, ose të paktën ne nuk kemi asgjë të dokumentuar se ka ndodhur. Malësorët tanë nderonin trashëgiminë e tyre me zanat pa asnjë vështirësi me Hyjin, aq sa edhe shpirtrat e ndritur të Këtij të fundit – kur e përkthejnë Fjalën në gjuhën shqipe i fusin zanat edhe në Bibël!⁽³⁾ Harlisjet e sotshme për një ringjallje pagane, duhet ta kuptojnë se krishterimi në psiken malësore nuk ishte një revolucion, i detyruar ekonomikisht apo shpirtërisht; por një bërje e mëtejshme e gjërave numinoze në mënyrë krejt organike. Në fund të fundit, çfarë është katolicizmi ynë nëse jo nderi i vetë trashëgimisë sonë, që është e tëra çfarë kemi? Me Fjalën e Bogdanit dhe Zanën e Luka Bogdani; me Hyjin dhe zanat e Fishtës; me krishterimin dhe bardhësinë e Zef Pllumit dhe deri te Dodë Gjergji me Shpresën e kthimin; nuk thuhet rastësisht se nëpër gërmadha, asnjëherë nuk dështon të gjesh një katolik duke endur kryqin e tij për t’i ngritur sërish gjërat që janë shkatërruar. Megjithëse vështirësia me katolikët, që s’është njëmend vështirësi fare, është se kur ata flasin, dinë të flasin vetëm për dashurinë – dashurinë për të gjithën dhe gjithçka. Edhe për Hyjin si dashuri!

Synim për t’u shëruar nga kjo plagë e mospërfilljes – është në pjesën e dytë, që Át Fatmir Koliqi e quan një intertekst të veçantë, ku trashëgimia jonë zbulohet. Nga të tre pjesët, e dyta është më voluminoze dhe e shkruar më kujdesshëm. Mënyra se si ajo lidhet me librin, me gjyshërit tanë si martirët e shtegut të këtij kryqit të bukur që i këndon zemrës sonë nga lashtësia, është e udhës të lexohet vetë libri. Kurse se si kjo lidhet me vetë jetën e autorin, është e udhës të lexohet studimi i Át Fatmir Koliqit. Është në pjesën e tretë, mandej, ku e gjithë rëndësia e trashëgimisë sonë numinoze perëndon mbi Shpresën dhe Gjonin, duke hapur shtegun për pagëzim, e përgatitjen e shtegut për të pranuar njëri tjetrin si një. Por, le të mbetet e kuptuar, Dodë Gjergji këtu na ka treguar një gjë krejt tjetër nga ajo që mund ta kapin fillimisht. Është në urtëdhënën e Dodë Gjergjit përfundimi se kthimi duhet të bëhet përmes dashurisë. Se një kthim në atë që është ngritur në mënyrë organike nga lashtësia me dashuri, me dashuri duhet të vazhdohet dhe me dashuri duhet të bëhet. Dodë Gjergji s’kërkon pagëzimin e të gjithëve me dhunë, ai kërkon ndryshimin e zemrës për të kapur se çfarë ka ndodhur. Edhe nëse shumica prej tyre e kanë harruar dhe s’mund ta pranojnë shtegun e kryqit tani: kjo nuk të bën armik të këtij libri. E tyre është ta vazhdojnë me dashuri shtegun e tyre: por ata duhet ta na lejojnë që edhe neve të tjerëve, që kthehemi me dashuri te kryqi ynë, rehatinë për ta shprehur dashurinë tonë. S’është se trashëgimia organike i flet të gjithëve. Është e lehtë të thuash se kolonializmi perëndimor ka shkaktuar të gjitha problemet në ish vendet e kolonizuar, por për disa arsye është gabim i madh të thuash se kolonializmi Osman ka krijuar traumën nga e cila Ballkani ende s’mund të shërohet. Por, edhe atëherë kur ne e pranojmë me dashuri atë që na është dhënë me dhunë, ky libër e pranon këtë liri: megjithatë, mos të anashkalohet, se është psika katolike që e bën këtë pranim të lirisë – dhe jo mendësia dhunuese e shtigjeve të tjera.

Kjo ese e shkurtër është një përpjekje për të bërë më tej atë që Dodë Gjergji dhe Fatmir Koliqi shpalojnë nga zemra e tyre për ne të tjerët. Unë e kuptoj nëse lexuesin e kaplon tmerri nga fryma e shkrimit tim, por mbetem me shpresën se ky mysterium tremendum të bëhet gjatë shtegtimit tuaj në trashëgiminë tonë një mysterium fascinosum. Pasi, ashtu siç thotë At’ Pllumi, ‘dashuria nuk plaket kurrë’⁽⁴⁾: dhe është dashuria për trashëgiminë ajo që kam trupuar. Por, përtej dhe si kuptimi i kësaj, unë njashtu shpresoj që kam shtjelluar edhe atë që urtëdhëna e librit ‘Kthimi’ është – urtëdhëna për t’u kthyer dhe rëndësia për të nderuar të tërën si një trashëgimi numinoze organike./drita.info

Shënime:

Parce Domine, antifonë katolike, në plotësinë e saj si ‘Parce, Domine, parce populous tou’; e përkthyer si, ‘Fale, Hyj, fale popullin tënd’. [Joeli 2,17]

⁽¹⁾ Fatmir Koliqi, ‘Narrativë e Identitetit Shpirtëror të Shqiptarëve’, (Prishtinë: Drita, 2021), f – 6.

⁽²⁾ Numinoze – me kuptimin ‘diçka hyjnore apo shpirtërore’. Për më shumë, shiko: Rudolf Otto, ‘The Idea of The Holy’, (London: Oxford University Press, 1950), ‘Numen’ and the ‘Numinous’.

⁽³⁾ Për shembull, te Bibla, ‘Profecia e Ezekielit’, (Ferizaj: Drita, 1997), 3,15.

⁽⁴⁾ Át Zef Pllumi, ‘Ut Heri Dicebamus… Siç thonim dje...’, (Shkodër: Botime françeskane, 2017), f – 262.