Kontributi i Kishës Katolike, në ruajtjen e identitetit Kombëtar

Nga Blerim Latifi

Mirëmbrëma të gjithëve!

Të nderuar drejtues të Kishës Katolike në Kosovë, të nderuar miq dhe ju gjithë të pranishëm.

Fillimisht më lejoni që të gjithëve juve t’ua uroj këtë ngjarje të shënuar, Shugurimin e Kishës së Shën Ndout, këtu në Binçë.

E pranova me kënaqësi ftesën e mikut tim Don Meritonit që të jem sonte i pranishëm në këtë ngjarje, me një kontribut timin, gjithsesi modest, në pjesën e dytë të saj.

Tema për të cilën do të flas ka të bëjë me historinë e gjatë të marrëdhënies midis krishterimit katolik dhe identitetit kulturor e kombëtar të shqiptarëve.

Duke qenë se kjo është një histori e gjatë, shumë shekullore, e mbushur me ngjarje të mëdha historike, me drama e tragjedi të panumërta, e kemi të vështirë që brenda një kohe të shkurtër të jemi në gjendje t’i themi të gjitha ato që duhet të thuhen.

Natyrisht, për këtë do duheshin konferenca e simpoziume interdisiplinare shumë ditore ( Jo shumë vjetore, siç ka qenë zakoni të zgjasin Koncilet e famshme të Kishës ).

Pra, do të ndalem tek disa momente dhe ngjarje kyqe, të cilat na mundësojnë të kapim thelbin apo konstantën në marrëdhëniet midis krishterimit katolik dhe identitetit kombëtar të shqiptarëve.

Saherë që më bie të kaloj në këtë zonë, ose edhe të lexoj rreth saj, më vjen në mendje një analogji.

Enklava Katolike e Vitisë, me historinë e saj, më kujton tregimin biblik për profetin Daniel, të cilin armiqtë e hodhën në gropën e luanëve, por besimi i tij i palëkundur e mposhti egërsinë e tyre.

Për shekuj me radhë kjo,“Enklava katolike e Vitisë”, ka jetuar në njëlloj grope të luanëve, por që ja sot jemi dëshmitarë të mbijetesës së saj.

Dhe, mbijetesa e saj nuk ka qenë vetëm mbijetesë për veten e saj, por një mbijetesë që i ka shërbyer edhe mbijetesës së gjithë popullit shqiptar, emrit dhe identitetit të tij europian.

Historianët mund të na ofrojnë shpjegimet e tyre historike mbi faktorët që ndikuan në këtë mbijetesë dhe ata duhet ta bëjnë këtë, por asnjëherë nuk duhet të anashkalohet faktori i besimit dhe shpresës.

Sepse, janë besimi dhe shpresa ato që na e mbajnë gjallë idenë e rezistencës, idenë se kobi dhe gjama që na kanë rënë mbi krye, nuk janë fati përfundimtar i yni, se edhe pas natës më të errët e më të gjatë, dielli do të lindë përsëri.

Siç edhe na e tregojnë dokumentet, krishterimi ndër shqiptarët dhe paraardhësit e tyre, ka rrënjë apostolike.

Këtë e dëshmon vetë Shën Pali, i cili në Letrën e tij drejtuar romakëve tregon se, ka predikuar Ungjillin e Krishtit nga Jerusalemi deri në Iliri.

Shën Jeronimi, i lindur në Dalmaci, autori i Vulgata’s, e saktëson edhe më shumë dëshminë e Shën Palit. Ai thotë se Shën Pali vizitoi Durrësin, i cili ishte njëri, në mos qyteti kryesor i Ilirisë së asaj kohe.

Faik Konica përmend dokumente, të cilat flasin se në Durrës qysh në vitin 58 pas Krishtit, ekzistonte një komunitet i krishterë.

Por, ato ishin kohë të zymta për krishterimin. Ishin kohët e persekutimit sistematik të të krishterëve nga Perandoria Romake dhe kjo na jep shpjegimin për mungesën e madhe të dokumenteve të dorës së parë mbi jetën e të krishterëve të parë ilirë, ose të atyre që shpesh u referohen si proto-arbër, ose proto-shqiptarë.

Pas tre shekujve të persekutimit, Krishterimi e fitoi betejën me Romën politeiste dhe kjo u bë e mundur falë vendimit radikal të një perandori romak me origjinë ilire, Konstandinit të Madh.

Fan Noli, njëri ndër shqiptarët më kompetentë në fushën e historisë së krishterimit, flet për regjistrat kishtarë ku tregohen emrat e peshkopëve të trevave iliro-arbnore, të cilët morën pjesë në Koncilin e Nikesë të vitit 325.

Vetë ekzistenca e shumë dioçezave, është një tregues se krishterimi në viset iliro-arbërore kishte një shtrirje të madhe dhe të mirëorganizuar.

Natyrisht, kjo nuk mund të bëhej brenda një harku të shkurtër kohor nga viti 313 kur krishterimi u legalizua në Ediktin e Milanos, deri në vitin kur filloi Koncili i Nikesë.

Pra, ne mund të flasim për një përhapje të rëndësishme të krishterimit në trevat iliro-arbërore edhe para vendimit historik të Konstandinit të Madh.

Me atë kohë, sidomos me atë të sundimit të perandorit Teodos, në fund të shekullit të katërt, lidhet një debat i rëndësishëm që zhvillohet në historinë religjioze të shqiptarëve, debati se cilit rit i takonin fillimisht arbrit pas kthesës teodosiane, atij latin apo atij bizantin?

Noli është i qartë në këtë çështje: Në fillim Shqipëria ishte nën jurisdiksionin e papëve.

Dhe për këtë ai sjell një argument të fuqishëm: terminologjia kishtare në gjuhën shqipe e tëra është me prejardhje latine.

Terma të tillë si “mesha”, “ e shenjta”, “altari”, “kreshma”, “kërshendellat”. Rushajet, kryqi, janë vetëm disa shembuj që e konfirmojnë mendimin e Nolit.

Studiuesi gjerman Gotferied Schram listës së Nolit i shton terma të tjerë, si: uroj nga orare, fe, nga fede, qiell nga Cealum, shekull nga speculum.

Unë do të shtoja edhe një term tjetër, i cili është thelbësor për kulturën e traditën shqiptare. Fjalën e kam për termin “nder”.

Siç dihet koncepti i nderit zë një vend qendror në traditën kulturore shqiptare.

Në tekstin e Kanunit të Lekë Dukagjinit përdoret gjerësisht.

Shqiptimi i tij ka dy variante kryesore: në toskërisht shqiptohet “nderi”, ndërsa në gegnisht, sidomos në variantin kosovar, “d” zhduket dhe shqiptimi merr trajtën “neri” ose “nera”.

Prejardhja e kësaj fjale lidhet me fjalën latine “veneratio”.

Veneratio ka kuptimin e adhurimit të dikujt apo të diçkaje.

Me ardhjen e krishterimit “veneratio” u shndërrua në një funksion më specifik, konkretisht në adhurimin e të shenjtorve të krishterë.

Në këtë konktekst, një njeri i nderuar konsiderohet ai që përvetëson diçka nga jeta e shenjtorëve.

Si pasojë e modifikimit fonetik në shqip nga “veneratio-n” latine ka rënë pjesa “ve” dhe pjesa “tio” dhe kështu janë sajuar fjalët “nera”, “neri”, “nderi”.

Kështu, një nga fjalët më të rëndësishme të shqipes e ka preardhjen prej krishterimit latin.

Ka qindra e qindra shembuj të tjerë, saqë do të na zinte agu i ditës tjetër po të ndaleshim tek secili prej tyre.

Por ajo që nuk duhet ta harrojmë asnjëherë është fakti se adoptimi i terminologjisë kishtare latine në gjuhën shqipe nuk çoi në zhdukjen e kësaj të fundit, përkundrazi ky adoptim krijoj mileun e mbijetesës së shqipes përballë agresionit linguistik, që vinte nga greqishtja bizantine dhe gjuhët sllave.

Kjo gjë do të përcaktonte më pas gjithë historinë e gjuhës shqipe dhe të vetë identitetit kulturor të shqiptarëve.

Jurisdiksioni i papave në Shqipëri funksioni i patrazuar deri në vitin 732 pas krishtit, kur Perandori Bizantin Leoni i III e shkëputi Shqipërinë nga kontrolli papal. Kjo erdhi si pasojë e konfliktit të tij me papa Gregorin e III, i cili e kishte shkishëruar Leonin për shkak të herezisë së tij ikonoklazmike.

Në shenjë hakmarrjeje Leoni me forcën e armëve e mori në sundimin e tij Shqipërinë. Kjo është koha kur krishterimi shqiptar ndahet në dy degë, në kishën katolike dhe në atë bizantine, ortodokse, ndarje e cila vazhdon edhe sot e kësaj dite.

Dhe bashkë me këtë ndarje edhe përplasjet e mëdha, të cilat e shndërruan Shqipërinë në një fushëbetejë midis Romës dhe Konstandiopojës.

Nga shekulli i XIII e tutje këto përplasje shkonin në favor të Romës.

Është pikërisht ajo kohë administrata kishtare katolike krijon emrin Albani, i cili pastaj do të bëhet emri i përhershëm i shqiptarëve deri në ditët e sotme, emër me të cilin na quajnë edhe sot të huajt.

Roma Kishtare gjatë historisë së saj ka kanonizuar shumë gjëra, e në mesin e tyre është edhe kanonizimi i emrit Albania.

Por t’i japësh emër diçkaje, do të thotë t’i japësh identitet asaj. Ndërsa, të kanonizosh një gjë do të thotë t’i japësh përjetësi asaj.

Më fillim të shekullit të XV, shkruan Noli, në pjesën e saj më të madhe ishte katolike, me gjithsej 18 seli peshkopale.

Historianët e harrojnë pikërisht këtë të dhënë gjatë kohës kur habiten me faktin se si ndodhi që rezistenca më e madhe dhe më e gjatë kundër invadimit otoman në Ballkan u zhvillua pikërisht nga shqiptarët.

Ishte kjo strukturë e fuqishme kishtare katolike, e cila e ushqente një rezistencë të tillë. Rezistenca e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut nuk mund të kuptohet jashtë kontekstit të kësaj strukture të fuqishme.

Fundi i rezistencës së Kastriotit dhe rënia e Shqipërisë nën sundimin e plotë otoman, ishin rrjedhoja të pashmangshme të një Europe, e cila nuk arriti dot të krijonte një front të përbashkët kundër invadimit otoman.

Mbase kjo ishte një ide e pakapshme në një Europë të ndarë në qindra shtete feudale, të cilat në rend të ditës e kishin hasmërinë me njëra – tjetrën.

Kështu, shqiptarët, bashkë me fenë e tyre, u lanë në mëshirë të fatit.

Kur i lexojmë faqet e para të librit “Historia e Skënderbeut” të Marin Barletit, ne e shohim gjithë përmasën e katastrofës njerëzore që kishte përfshi Arbëninë pas vdekjes së Skënderbeut.

Në kulmin e asaj katastrofe shqiptarët morën tri rrugë:

– Një pjesë rrugën e emigrimit drejt Italisë dhe Dalmacisë, duke zgjedhur më mirë humbjen e atdheut se humbjen e lirisë.

– Një pjesë mbeti në qytetet dhe ultësirat shqiptare dhe vendosi t’i nënshtrohej sundimit osman. Kjo pjesë përbën kontigjentin e parë të shqiptarëve të konvertuar në islam.

– Dhe një pjesë tjetër iku në malet e thepisura të alpeve shqiptare, ku më pas themeloi ato që sot njihen si fiset shqiptare të veriut.

Kështu, lidhja e shqiptarëve me Europën u pre krejtësisht.

Midis shqiptarëve dhe Europës u vendos një perde e hekurt. E vetmja lidhje që mbeti ishte Kisha Katolike, e cila duke qenë se mbështeti rezistencën e Skënderbeut u godit fort nga osmanët, por megjithatë ia arriti të mbijetojë.

Fati i krishterimit katolik shqiptar pas vdekjes së Skënderbeut dhe deri në fillimet e shekullit të XIX mund të krahasohet me fatin e krishterimit të hershëm, i cili persekutohej nga Perandoria Romake.

Prelatët e kishës katolike shqiptare persekutoheshin e masakroheshin njësoj, siç u masakrua Shën Pjetri e Shën Pali në Romën e Neronit.

Për më tepër, mund të themi se, gjendja e tyre ishte edhe më e vështirë se sa ajo e etërve të Krishterimit.

Pse?

Në shekullin e XVI Krishterimi katolik shqiptar luftonte në dy fronte për të mbijetuar.

Në të parin kundër sundimit osman, i cili e konsideronte kishën katolike si armiqësore, si agjenturë e shteteve armiqësore europiane, brenda territorit të saj.

Në frontin e dytë krishterimi katolik shqiptar i duhej të përballej me presionin sistematik të kishës ortodokse, e cila nga viti 1453 ishte shndërruar në aleate të Perandorisë Osmane.

Dy historianët e njohur ndërkombëtar, Bernd J.Fisher dhe Oliver Jens Schmitt në librin e tyre ma të ri “Një histori koncize e Shqipërisë” shkruajnë: “Në vitin 1557 Perandoria Osmane e rivendosi Patriarkanën serbe në Pejë si mburojë kundër ndikimit habsburg dhe venedikas në Ballkanin perëndimor”.

Por në çka konsistonte kjo lloj mburoje?

Është krejt e qartë: në luftimin e kishës katolike shqiptare, e cila nga Sulltani konsiderohej si agjenturë e armiqve europianë brenda Perandorisë.

Nën presionin strukturor sllavo – ortodokso- otoman, krishterimi katolik në Shqipëri e Kosovë do të pësonte dëme tepër të mëdha, si në humbjen e besimtarëve, ashtu edhe në humbjen e infrastrukturës kishtare.

Në vitin 1604 arqipeshkvi katolik i Shkupit e njoftonte Romën se shqiptarët katolikë ndiqeshin më shumë nga Kisha Ortodokse se nga osmanët muslimanë.

Kjo lloj përndjekje do të vazhdonte për tre shekuj me radhë, gjatë shekullit të XVI, XVII dhe XVIII, deri kur nisën luftërat ruso-turke, luftëra të cilat e prishën harmoninë pushtetore midis Portës së Lartë dhe Kishave Ortodokse në Ballkan

Në këto që sapo thamë qëndron edhe arsyeja pse sot në Kosovë manastiret ortodokse janë në gjendje shumë të mirë, ndërsa kishat katolike të mesjetës jo më shumë se një grumbull gërmadhash të mbuluara nga dheu dhe vegjetacioni.

Krejt kësaj shtohej një gjamë tjetër e madhe.

Në atë kohë krishterimi katolik shqiptar u detyrua të vuante pasojat e një krize të madhe, e cila kishte shpërthyer brenda krishterimit perëndimor: reformacioni protestant. Si pasojë e kësaj krize të madhe, Roma përherë e më pak kishte fuqi për t’i ndihmuar katolikët shqiptarë në Ballkan.

Gjithçka të jepte për të kuptuar se krishterimi katolik shqiptar po jetonte ditët e fundit të tij.

Por nuk ishte e thënë që ky fatkob të bëhej realitet.

I mbetur pa përkrahje të duhur nga Roma, e përfshirë vetë në flakë dhe i sulmuar pamëshirë nga dy armiq, njëri politik e tjetri religjioz, krishterimi katolik e gjeti rrugën e mbijetesës duke u lidhur edhe më fort me traditën lokale kulturore shqiptare.

Që të mbijetonte midis shqiptarëve, krishterimi katolik duhej të fillonte të fliste shqip.

Roma u pajtua me këtë zgjidhje dhe ajo që ndodhi më pas shërbeu si themel për ringritjen e identitetit europian të shqiptarëve.

Në këtë kontekst u zhvillua literatura e parë në gjuhën shqipe me emra të mëdhenj si Buzuku, Budi, Frang Bardhi, Pjetër Mazreku, Andrea e Pjetër Bogdani, e shumë të tjerë, të cilët ende presin për t’u zbuluar në Bibliotekën e Vatikanit.

Kështu, derisa Perandoria Osmane me shtypjen në njërën anë dhe privilegjet që ofronte në anën tjetër, nga shqiptarë i kthente në turq, kisha ortodokse greke me intolerancën e saj liturgjike nga shqiptarë i kthente në grekë, kisha ortodokse sllave nga shqiptarë në sllavë , kisha katolike luftonte që ata të mbesin katolikë duke mbetur shqiptarë.

Në krejt këtë dramë të madhe mbijetese, rolin kryesor e luajtën françeskanët shqiptarë.

Të edukuar për të duruar varfërinë dhe mungesat ekstreme jetësore, të gatshëm për t’u martirizuar për besimin e tyre dhe të frymëzuar me një ndjenjë të dashurisë për atdheun, siç e kishte edhe vetë themeluesi i urdhërit të tyre, Françesku i Asisit, françeskanët shqiptarë ia dolën ta mbajnë gjallëkrishterimin katolik në mesin e shqiptarëve. Njëra nga parullat e Rilindjes kombëtare “Për fe e atdhe” në thelbin e saj është franceskane.

Por, bashkë me mbajtjen gjallë të krishterimit katolik në mesin e shqiptarëve, françeskanët shqiptarë e mbajtën gjallë edhe ëndrrën për t’i rikthyer ata në civilizimin perëndimor, të cilit i takonin prej kohërave të vjetra.

Kjo ëndërr më pas u shndërrua në programin e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, prej të cilës doli kombi modern shqiptar.

Ëndrra e françeskanëve shqiptarë të atyre kohëve, vazhdon edhe sot dhe ne jemi brezi që kemi për mision që ta bëjmë atë realitet, duke e bërë atdheun tonë pjesë të familjes së madhe europiane, familjes së kombeve të lira e demokratike.

Dhe unë jam i bindur se kemi me ia dalë. Ende po fryjnë erëra të rrezikshme, por rrënjët i kemi aq të thella, saqë asnjë stuhi e furtunë nuk do të mundet me na çrrënjos.

Mund ta humbim ndonjë degë, a gjethe, por rrënjët janë të forta. Pastë jetë të gjatë ky: tempull. Bashkë me shqiptarinë. Ashtu siç e uroi vetë Gjergj Fishta: “Der’sa t ket’ deti ujë e ranë, e der’ sa t shndrisin diell e hanë”./drita.info

(Kumtesë me rastin e shugurimit të kishës së Shën Ndout në Binçë, më 4 gusht 2022)