Homelia në jetën e Kishës

Nga Don Agim QERKINI

Hyrje

Kremtimin Eukaristik – Meshën e shenjtë, Kisha e ka rregulluar në atë mënyrë që sa më mirë t’i përgjigjet fjalëve dhe veprimeve të Krishtit. Në këtë aspekt, leximet e Shkrimit të Shenjtë dhe meditimi në përgjithësi mbi Fjalën e Zotit, sidomos gjatë Meshës, janë ushqim i mendjes sonë dhe përgatitja më solemne për një pjesëmarrje të denjë në flinë hyjnore, që është kremtimi Euharistik. Pra, për të realizuar një vepër aq të madhe Krishti është gjithherë i pranishëm në Kishë, posaçërisht në veprimet liturgjike. Është i pranishëm në flinë e Meshës si dhe në personin e meshtarit. Ai që njëherë u flijua për ne në kryq, e vazhdon këtë flijim të vetin si në misterin e meshtarisë,[1] ashtu edhe në paraqitjen dhe kushtimin e bukës dhe verës në Meshë. Me fuqinë e vet Krishti është i pranishëm në sakramente, në mënyrë që kur dikush pagëzon, është vetë Krishti që pagëzon.[2] Ai është i pranishëm në fjalën e vet, pasi që është vetë Ai që flet kur në Kishë lexohet Shkrimi i Shenjtë.

Mesha e shenjtë është shujta themelore prej së cilës ushqehet feja e besimtarëve. Ajo përbëhet prej katër pjesëve: Riteve fillestare-hyrëse, Shërbesës së Fjalës[3], shërbesa ose Liturgjia Eukaristike dhe pjesa përmbyllëse që është riti i përfundimit. Pjesa më e madhe e kremtimit është e përfshirë në shërbesën e Fjalës dhe atë Eukaristike, që për bashkësitë dhe të krishterët në përgjithësi është “burim i jetës”, prej të cilit marrin fuqinë për jetën e përditshme.[4] Në liturgjinë e fjalës dhe në liturgjinë e mistereve në përgjithësi dominon veprimi i Zotit. “Ai na ka dashur i pari.” Liturgjia e krishterë si karakteristikë te veten e ka kremtimin e shëlbimit tonë: Zoti na thërret dhe bashkon me veten në predikimin e fjalës së shëlbimit, ndërsa në kryerjen e sakramenteve shëlbimi na bëhet i pranishëm. Pra, iniciativa vjen prej Zotit i cili dërgon në botë Birin e vet. Për këtë arsye krishterimi para së gjithash është një dhuratë e Zotit për njeriun.

Në Kushtetutën Dogmatike “Dei Verbum” mësojmë se vetë Krishti së pari i ka folur popullit, të cilin e bashkon rreth vetes me qëllim që ta begatojë me mësimet e tija. Prandaj, tradita e krishterë sheh në Kishë të shtruara dy sofra: atë të Fjalës së Zotit dhe të Korpit të Tij.[5]

Tema që e trajtojmë në këtë artikull është homelia.[6] Ajo, si pjesë e veprimit liturgjik[7], siç e quan Kushtetuta liturgjike “Sacrosantum Concilium”, është një temë e cila meriton t’i kushtohet një vëmendje e veçantë.

Çka është homelia?

Fjala greke homiléin[8] domethënë bisedë, në kuptimin më të gjerë të fjalës, ai që i prinë bisedës, dhe në mënyrë familjare e miqësore, u drejtohet të pranishmëve me këtë formë predikimi, siç e shohim Shën Palin në Troadë.[9]

Për ta kuptuar sa më mirë e thjeshtë, i referohemi teologut gjerman, meshtarit Michael Kunzler, i cili në mënyrë shumë të detajuar e shtjellon këtë temë, si dhe tregon edhe dallimet mes predikimit dhe homelisë. Ndër të tjera, ai shkruan: “Natyrisht që besimtarët i gëzohen një predikimi të mirë dhe e vlerësojnë një predikues të mirë, por në kremtimin e meshës dhe në kremtimet e tjera liturgjike, bazuar në librat liturgjikë, nuk bëhet fjalë për predikim, por për homeli. Cili është dallimi mes këtyre dy formave të dëshmisë së fesë gjatë fjalës së lirë?

Fjala “homeli” vjen nga “ὁμιλεῖν = marrëdhënie besimi, të komunikosh me besim”, ndërsa, fjala “predikim” vjen nga “praedicare = “lavdërim”. Këto dy forma që trajtojnë çështjen e të folurit mbi fenë, përgjithësisht dallojnë për dy gjëra: Së pari, duke patur parasysh dëgjuesit të cilëve ju flitet; pastaj tema që përzgjidhet.”[10]

Homelia është pjesa e liturgjisë së Fjalës për besimtarët “e brendshëm” (insider), për ata që nuk ka nevojë të mësohen në fe, pasi që janë pjesë përbërëse dhe aktive e bashkësisë, por që duhet të forcohen në të dhe t’u jepen udhëzime dhe këshilla për një jetë të krishterë. Përndryshe, predikimi si shpallje e veprave të mëdha të Zotit (“praedicatio”), ka për qëllim të motivojë njerëzit të besojnë ose të rikthehen si të krishterë që janë larguar nga besimi, ose që e kanë humbur interesimin për të qenë të krishterë të përkushtuar. Predikimi synon “të jashtmit” (outsider) dhe ndjek rregulla të tjera retorike. Predikimi është më i gjatë, argumenton me dramaturgji të gjallë dhe është shumë i pasur me imazhe, siç bëhen veçanërisht predikimet misionare, duke i inkurajuar besimtarët “e vakët” të angazhohen dhe të rigjallërohen në fe.

Prandaj, predikimi është i gjatë, ndërsa homelia si mësim shpirtëror në stilin e komunikimit si me të “vetët”, është i shkurtër, por shpall mësim shpirtëror të mjaftueshëm, duke e arritur pikën qendrore të porosisë për ditën apo javën në vazhdim.[11]

Homelia është mënyra e predikimit të krishterë, e cila zhvillohet gjatë kremtimit liturgjik. Janë dy elemente që e karakterizojnë atë: të jetë predikim dhe të jetë predikim liturgjik. Si predikim duhet t’u përgjigjet karakteristikave themelore të detyrës që ka Kisha në lidhje me jetën pastorale e që mund të definohet si shërbim ndaj Fjalës së Zotit. Ndërsa, si predikim liturgjik ka për qëllim të shqyrtojë elementet themelore të çdo kremtimi liturgjik. Në këtë mënyrë, homelia nuk mbetet jashtë kremtimit, si një pjesë e huaj e liturgjisë, përkundrazi i përshtatet ashtu liturgjisë si dhe merr vendin e merituar.[12]

Në lidhje me shërbesën e Fjalës, diskutimet rreth saj bazohen mbi dy shtylla në të cilat studiohet ajo: Karigmatika dhe homiletika janë dy tema qendrore teologjiko-pastorale në të cilat studiohet edhe homelia si pjesë e kremtimit liturgjik. Karigmatika studion aktivitetin e përgjithshëm e të rëndësishëm të Kishës, që quhet predikim, ndërsa homiletika është shkenca që merret me predikimin specifik të quajtur homeli. Për fat të keq, përpos në botën gjermanishtfolëse, ku ka një katedër të homiletikës, në shumë qendra të studimeve teologjike, fakultete e seminare, nuk ekziston kjo katedër as nuk studiohet kjo materie në atë masë që do të duhej. Përpos periudhës së Koncilit II të Vatikanit kur ju kushtua një kujdes kësaj materie, autori Maldonado[13], thotë se në përgjithësi botohen pak vepra në lidhje me homelinë.

Homelia në jetën e popullit të Zotit

Në Dekretin “Presbiterorum Ordinis”, aty ku flitet për mbarështuesit e Fjalës së Hyjit, natyrshëm vjen në pah bashkësia si popull i Hyjit i cili mblidhet para së gjithash nëpërmjet Fjalës së Hyjit të gjallë, dhe që të gjithë kanë të drejtë të kërkojnë në gojën e meshtarëve.[14] Ky parim vlen për të gjithë historinë e këtij populli edhe pse ndryshojnë subjektet apo goja prej së cilës del Fjala, përmes së cilës Zoti i shpallet dhe i dhurohet popullit të vet. Duke konsideruar homilinë si komunikim jo ritual të fjalës hyjnore në kontekstin kremtues, është mirë të kërkohet në traditat e pasura dhe të ndryshme mënyra dhe karakteristikat që ajo ka marrë prej saj.

“Teologjia e shenjtë bazohet në fjalën e shkruar të Zotit, bashkë me traditën e shenjtë, si mbi një themel të qëndrueshëm: në të teologjia gjen fuqinë dhe përtërihet gjithnjë, duke hulumtuar hollësisht në dritën e fesë, gjithë të vërtetën që përmban misteri i Krishtit. Shkrimi i Shenjtë përmban fjalën e Zotit, dhe si fjalë e frymëzuar, ajo vërtetë është fjalë e Zotit: prandaj edhe studimi i këtyre faqeve të shenjta duhet të jetë si shpirti i teologjisë së shenjtë. Edhe shërbesa e Fjalës, pra, predikimi baritor, katekeza dhe çdo mësim i krishterë, në të cilin homelia duhet të ketë një vend të privilegjuar, gjen në fjalën e Shkrimeve ushqimin e shëndoshë dhe fuqinë e shenjtë”.[15]

Materia e gjerë në këtë fushë na shtyn të shohim dhe ta paraqesim atë si ishte në periudha të ndryshme, që ta kuptojmë më mirë atë që sot e quajmë homeli.[16]

Tradita biblike

Dëshmia historike e fesë së popullit të Zotit, Bibla, dokumenton edhe format gojore të fesë që u kanë paraprirë Shkrimeve dhe përdorimit interpretues të saj. Tashmë është argument i pranuar se vendi i privilegjuar i formimit të traditës gojore ishte kulti i popullit të Zotit. Këtij kulti shpesh i dedikoheshin shkrimet që përmbanin dhe interpretonin traditat gojore.

Besëlidhja e Vjetër

Në ritin e Besëlidhjes së Sinait, besëlidhje kjo mes Zotit dhe popullit të izraelit, ndeshim në marrëveshjen e cila arrihet bazuar në fjalët e Librit të Besëlidhjes.[17] Moisiu stërpik me gjak popullin në shenjë Besëlidhjeje. Është kjo marrëveshje që së pari bazohet në fjalët e thëna nga Moisiu e pastaj të shkruara dhe lexuara prej tij. Përmbajtja e këtij komunikimi verbal duhet kërkuar në kapitujt 20-23 të librit të Daljes. Aty mund të shihet çartë se ligjet morale dhe të kultit janë paraprirë gjithmonë nga shpalljet e Zotit, i cili e liron popullin e vet. Besëlidhja mes Zotit dhe popullit të vet, si dhe e gjithë historia e popullit të zgjedhur shpjegohet si iniciativë shëlbimprurëse e Zotit.

Një përmbledhje të fjalimeve homelitike e gjejmë në librin e Ligjit të Përtërirë: “Nëse të shkon ndër mend… Pra, mos thuaj në zemrën tënde…[18] Aty shohim se në lidhje me zhvillimin e bisedës apo komunikimit, merret në konsideratë edhe ndjenja dhe mendimi i popullit, ndërsa qortimet bazohen në nxitjen për historinë e shëlbimit[19] e përfshirë dhe e shpallur si aktuale.[20] Këto fjalime janë interpretim dhe aktualizim i ngjarjeve të shëlbimit dhe i fjalëve të bazuara në besëlidhje për gjendjen e re në të cilën gjendet populli.

Përgjithësisht, profetët predikojnë një mbledhje të kultit dhe liturgjia ishte rast i mirë kur merrej fjala për tu mësuar populli. Këtë e shohim edhe te psalmistët[21] të cilët shpesh me një ton homelitik[22] i drejtohen popullit me qëllim që t’i jepen dëshmi mbi atë çka Zoti bëri për ta.

Judaizmi

Në librin e Esdrës[23] gjejmë në fillimet e judaizmit, të cilin e karakterizon puna e madhe që bëjnë priftërinjtë-skribë, mësues të Ligjit, të cilët janë të angazhuar t’ia mësojnë popullit “ligjet” në mënyrë që sa më mirë t’i jetësojnë ato. Kulti sinagogal i së shtunës ishte vendi i privilegjuar për leximin e Shkrimeve si dhe për komentimin homelitik të tyre. Filoni shkruan: “Moisiu ka urdhëruar që populli të bashkohet në vendin e caktuar në këtë ditë të shtatë, dhe i ulur së bashku me respekt dhe rregull dëgjojnë leximet e Ligjeve në mënyrë që mos t’i injorojë askush. Dhe vërtetë, ata takohen së bashku për më tepër në heshtje, përpos atëherë kur duhet të thonë diçka sa për të shprehur miratimin e asaj që është lexuar. Ndonjë meshtar që është i pranishëm apo ndonjë i moshuar u lexon atyre Ligjet dhe jua shpjegon pikë për pikë deri në pasditen e vonshme; pastaj shpërndahen pasi të kenë marrë një mësim të mjaftueshëm mbi Ligjet e shenjta”.[24]

Jezu Krishti – Fjala e mishëruar e Hyjit dhe predikimet e tij

Krishterimi, në mënyrë të veçantë është i themeluar mbi bazën e Fjalës së Hyjit.[25] Me mishërimim e Fjalës – Jezu Krishtit (khs. Gjn 1, 1.14) fillon realizimi i plotë i premtimeve të Zotit në lidhje me shëlbimin e njerëzimit. Ky akt është plotësimi i premtimeve, që bëri Zoti për çlirimin e njeriut nga prangat e mëkatit dhe vdekjes; si dhe kthimin e tij në jetën e hirit. Zoti i mban premtimet, është besnik dhe nuk mund ta mohojë vetveten (2 Tim 2,13). Në të njëjtën kohë, ardhja e Krishtit në botë është dëshmi e dashurisë së Hyjit ndaj krijesës së tij, njeriut. Këtë dashuri Krishti do ta vulosë me mundime të rënda dhe me vdekjen në Kryq, duke dëshmuar se i deshi të vetët – ata që ishin në botë – i deshi deri në pikën e fundit (khs. Gjn 13,1). Me Ringjalljen e Krishtit prej së vdekurish, edhe njëherë dëshmohet fuqia dhe lavdia e Zotit. Ngjallja e Krishtit është akti final i fitores mbi të keqen, ngadhënjimi mbi vdekjen dhe dëshmia se Zoti është Zot i të gjallëve (khs. Mk 12,27). Dhe, para se Krishti të ngritët në qiell (khs. Vap 1,9) Ai u premton apostujve Shpirtin Shenjt – Premtimin e Atit (khs. Vap 1,1-5). Arrijmë kështu në ditën e Rrëshajëve, ditën kur Shpirti Shenjt zbriti mbi apostujt (khs. Vap 2,1-4) e që mund të merret si “ditëlindja” e Kishës. Që nga ajo ditë Krishti vazhdon së vepruari në Kishë, tashmë në një trajtë tjetër. Megjithatë, për nga rëndësia është e barabartë me praninë e tij reale në mesin e njerëzve. Kjo realizohet mbi të gjitha gjatë kremtimit Eukaristik.[26] Pra, misioni i shenjtë i Mesisë-Shëlbuesit tonë vazhdon të jetë veprues dhe aktual në Kishë edhe në ditët e sotme dhe do të vazhdojë të jetë ashtu deri në të sosur të botës (khs. Mt 28,20).

Predikimi në jetën e Jezu Krishtit

Predikimi i Jezu Krishtit si pikë referimi ka dy burime: shkrimet apo tekstet e lexuara në sinagoga dhe veprimet që bën në formë shenjash. Predikimi i Jezu Krishtit, sa u përket teksteve biblike të cilave u referohet, konsiderohet si predikim biblik, por në anën tjetër bëhet fjalë edhe për interpretim shenjash – sēmeía.[27] Në Shkrimin e Shenjtë takojmë në shumë vende të cilat e argumentojnë këtë tezë.

Më poshtë vijojnë vetëm disa prej tyre:

“Jezusi shkonte prej një vendi në një vend tjetër nëpër mbarë Galilenë, duke mësuar në sinagogat e tyre, duke predikuar Ungjillin e Mbretërisë e duke shëruar në popull çdo sëmundje e çdo pamundësi” (Mt 4, 23).

“Kështu Jezusi qarkullonte nëpër të gjitha qytetet e fshatrat. Mësonte në sinagogat e tyre: predikonte Ungjillin e Mbretërisë dhe shëronte çdo sëmundje e çdo lëngatë” (Mt 9,35).

“Shi këta të dymbëdhjetët Jezusi i dërgoi dhe u urdhëroi: …Gjatë udhëtimit predikoni: Mbretëria e qiellit është ngjat! Shëroni të sëmurët, ngjallni të vdekurit, pastroni të gërbulurit, dëboni djajtë!” (Mt 10,5.7-8).

“Ata shkuan dhe u predikuan njerëzve kthimin kah Hyji. Dëbonin shumë djaj, i lyenin me vaj shumë të sëmurë dhe i shëronin” (Mk 6,12-13).

“Atëherë zbriti në Kafarnaum, qytet i Galilesë dhe i mësonte ditën e shtunë. Njerëzit i magjepste mësimi i tij, sepse fjalën e kishte plot autoritet”(Lk 4,31-32).

Siç mund të shihet edhe nga këto pjesë të Shkrimit të Shenjtë, por edhe në vende të tjera tek sinoptikët, në rend të parë, në predikimet e Jezu Krishtit bie në sy predikimi mbi Mbretërinë e Hyjit.[28] Kjo është njëherësh tema qendrore e Jezu Krishtit dhe rreth saj është i përqendruar mësimi i tij. Mbretëria e Hyjit në personin e Krishtit na flet në një mënyrë mbi sovranitetin e Hyjit i cili kërkon të jetë i pranuar prej njerëzve. Ai nuk imponohet me forcë, por vepron me një butësi dhe respekt të jashtëzakonshëm, duke dëshmuar kështu dashurinë e pamasë për njeriun.

Krishti i mëson njerëzit me urti dhe dashamirësi, qoftë kur u drejtohet në masë, qoftë kur u flet veçmas nxënësve të vet, apo në raste të veçanta individësh si psh: nxënësve rrugës për Emaus, Nikodemit, gruas samaritane etj.

Në rastin e parë le të kujtojmë predikimin në Mal. Natyrisht, turma e popullit mbetej e habitur nga mësimi i tij, sepse i mësonte si një njeri që ka autoritet, dhe jo si skribët e tyre (khs. Mt 7,28-29).

Pastaj, rastet kur u flet veçmas nxënësve të vet, ndër to kur jua shtjellon shëmbëlltyrën e mbjellësit (khs. Mt 13, 36-43).

Mënyra se si Krishti ju flet njerëzve, bën të kuptojmë rëndësinë e Shkrimeve që janë mundësia më e mirë e njohjes dhe përvojës personale me të. Kjo gjë shihet edhe kur ai ju bashkohet nxënësve udhës për Emaus dhe jua shtjelloi që nga Moisiu e të gjithë profetët, krejt çka flitet në Shkrimin e Shenjtë për të (khs. Lk 24,27); pastaj, në rastin e Nikodemit që vjen natën tek Krishti, edhe atë me frikë dhe nën hijen e një feje që po lind në zemrën e tij. “Kush nuk lind përsëri prej së larti, nuk mund ta shohë Mbretërinë e Hyjit” (Gjn 3,3).

Njëjtë kur flet me gruan samaritanase, flet për mësimin hyjnor si ujin e gjallë: “Kush do të pijë ujin që unë do t’ia jap, kurrë më nuk do të ketë etje, madje uji që unë do t’ia jap do të bëhet në të burim që rrjedh në jetën e pasosur” (Gjn 4,1-26).

Njerëzit kanë nevojë dhe janë të etshëm për fjalën e Zotit, kanë nevojë të kuptojnë shumë gjëra të cilat, sipas shembullit të Krishtit duhet t’ua shpallim me duresë e butësi.

“Euntes, docete omnes gentes”, (“shkoni e bëjini nxënës të mi të gjithë popujt”), (Mt 28,19). Këto fjalë që i thotë Krishti, mjaftojnë për të autorizuar meshtarët dhe predikatarët në botë, por edhe arsyet për përkushtimin e popujve për t’i dëgjuar. Misioni që jua beson apostujve ta ushtrojnë këtë detyrë para popujve, vazhdon dhe do të vazhdojë, nga ana e meshtarëve pasardhës të tyre në Kishën Katolike, deri në mbarim të shekujve.[29]

Çfarë duhet të jetë përvoja e shpalljes së Lajmit të Gëzueshëm edhe në ditët tona, na e kujton në një rast, kur Bashkësisë së Shën Palit në Romë, në një fjalë përshëndetëse i drejtohet argjipeshkvi i Milanos Montini: “Ju që duhet të shkoni e të bartni shembullin e apostullatit tuaj në vende të ndryshme, duke predikuar me fjalë të shkruara, qoftë në letër, botime periodike apo libra, edhe më me zell, dua të them, predikoni me shembullin dhe dëshminë e mirë, që kështu të jeni shërbëtorë të vërtetë të Jezu Krishtit në botë”[30].

Predikimi i Krishtit në Ungjillin e Shën Mateut

Ungjilltarët, e në veçanti Mateu, kanë dashur të tregojnë sesi Jezusi, gjatë jetës së tij tokësore e ka përuruar predikimin e tij apostolik. “Mbretëria qiellore është fare pranë” (Mt 4,17) shpall Jezusi pas Paralajmërimit (3,2) dhe dishepujt lajmërojnë të njëjtin fakt (10,7) duke i bërë jehonë: profecitë janë kryer.[31]

Në Ungjillin e Shën Mateut ashtu si edhe në atë të Shën Markut Jezusi e fillon predikimin me thirrjen: “Kthehuni, se Mbretëria e qiejve është ngjat!” (Mt 4, 17). Edhe te Shën Mateu, Krishti nuk i referohet ndonjë shkrimi apo leximit nga BV. Veprimtaria e Krishtit është e përshkuar nga fjalët të cilat i përcjellin dëshmitë dhe veprat e tij, fakt ky të cilin e hasim në përgjithësi te sinoptikët, por mbi të gjitha në Ungjillin e Shën Gjonit. Te Shën Mateu lexohet: “Jezusi shkonte prej një vendi në një vend tjetër nëpër mbarë Galilenë, duke mësuar në sinagogat e tyre, duke predikuar Ungjillin e Mbretërisë e duke shëruar në popull çdo sëmundje e çdo pamundësi (khs. Mt 4,23).

Një prej predikimeve më të dalluara të Jezu Krishtit, e që inauguron veprimtarinë e tij është pikërisht predikimi në mal (Mt 5-7).[32] Me këtë fjalim Krishti thyen konceptin e të menduarit të deriatëhershëm, duke mos e arsyetuar më thënien e BV “syrin për sy e dhëmbin për dhëmb”. Tani e tutje duhet të dominojë mes njerëzve falja, pajtimi, shpirti i pendimit, pranimi i përgjegjësive, dashuria edhe për armiqtë etj. Ardhja e Mesisë në botë mbart me vete këto risi për mbarë njerëzimin, për të cilat Jezu Krishti thotë: “Mos t’ju shkoj ndër mend se erdha për ta shlyer Ligjin ose Profetët! Jo, s’erdha të shlyej, por të përkryej” (Mt 5, 17). Pra, predikimi i Jezu Krishtit, siç shihet te Shën Mateu, ndër të tjera, ka për qëllim edhe ngritjen e vetëdijes së njerëzve kundrejt Mbretërisë së Hyjit, e cila identifikohet me ardhjen e Krishtit në botë.

Predikimi i Krishtit në Ungjillin e Shën Markut

Te Shën Marku ungjilltar, fillimi i predikimit të Jezu Krishtit nuk ka të bëjë me predikimin e tij në sinagogë apo në lidhje me ditën e shtunë, por ndërlidhet me afërsinë e Mbretërisë së Hyjit për të cilën thotë: “Koha u plotësua e Mbretëria e Hyjit është ngjat”. Kthehuni e besoni Ungjillit!” (Mk 1,15). Te Shën Luka përmbajtja është më tepër kristologjike, sepse në personin dhe veprat e Mesisë po plotësohen profecitë, ndërsa te Shën Marku flitet çartë mbi ungjillizimin: shpallja e lajmit të gëzueshëm se Mbretëria e Hyjit është afër. Ky lajm i gëzueshëm i referohet një realiteti të ri, të pamerituar nga ana e njerëzve. Pra, iniciativa vjen prej Zotit, prandaj edhe kjo gjë është krejtësisht vepër e tij. Fakti tjetër për të cilin bëhet fjalë të Shën Marku në lidhje me predikimet e Krishtit është kthimi. Kthimi shpirtëror krijon mundësinë e duhur për ta njohur Mesinë, por edhe për ta pranuar Mbretërinë e Hyjit. Predikimet e Krishtit ndërlidhen me ngjarjet që po ndodhin e që e dëshmojnë afërsinë e kësaj Mbretërie. Përderisa te Shën Luka dominon plotësimi dhe aktualizimi i profecive mbi Mesinë, të Shën Marku vërejmë së tema e predikimeve të Krishtit ka të bëjë me shpalljen e lajmit të gëzueshëm për Mbretërinë e Hyjit.

Predikimi i Krishtit në Ungjillin e Shën Lukës

Në Ungjillin sipas Lukës, fillimin e veprimtarisë së Jezusit e shënon fjalimi i tij në Nazaret, vendin ku ai ishte rritur. Gjatë një liturgjie të sinagogës ai lexon një tekst të Isaisë profet (Is 61,1-2). Në të përfshihet një seri shenjash mesianike: kumtimi i Ungjillit të vobektëve, shërimi i të verbërve, liria që u jepet robërve… etj. (khs. Lk 4,18-19). Këtë tekst Krishti e komenton me fjalët: “Sot shkoi në vend kjo pjesë e Shkrimit të Shenjtë që e dëgjuat me veshët tuaj” (Lk 4,21). Çka dëshiron të thotë me këto fjalë? Sipas L. Maldonado-s, Krishti aludon në veprat e veta të cilat kanë për qëllim shërimin, lirinë… posaçërisht kujdesin ndaj të varfërve.[33] Pra, homelia që mban Jezusi ka për bazë tekstin biblik (tekstin e Isaisë profet) si dhe veprimet e tija aktuale të cilat përputhen me këtë tekst. Raportet mes këtyre dy elementeve përkojnë me faktin se veprat e Jezu Krishtit janë realizim i këtij teksti antik. Veprat e Jezu Krishtit dëshmojnë se profecitë po plotësohen dhe aktualizohen. Predikimi i Krishtit nuk bën fjalë vetëm për tekstet, por edhe për faktet, jo vetëm për të kaluarën, por edhe për të tashmen.

Një shembull i ngjashëm me këtë është edhe rasti i Shën Gjon Pagëzuesit i cili dërgon nxënësit e vet ta pyesin Jezusin a është ai Mesia që duhet të vijë (khs. Lk 7, 18-30). Krishti nuk i përgjigjet me fjalë, por siç lexojmë në Ungjillin e Shën Lukës, “Krishti në atë çast shëroi shumë njerëz prej sëmundjesh, prej dhimbjesh, prej shpirtrash të ndytë dhe shumë të verbërve ua dhuroi dritën e syve” (rr. 21). Pas kësaj, Krishti mban një lloj katekeze në formë homelie duke cituar fjalët e Isaisë profet të cilat përputheshin pikërisht me veprat e që ai po kryente në atë çast.[34] Pra, e gjithë kjo na bën të kuptojmë porosinë e Krishtit, i cili me fjalë të tjera dëshiron të thotë: tani po e shikoni realizimin e asaj të cilën e paralajmëroi Isaia profet, fjalët e tij sot po aktualizohen.

Predikimi i Krishtit në Ungjillin e Shën Gjonit

Shën Gjoni Ungjilltar, për të dhënë një dëshmi të fortë mbi Jezu Krishtin dhe predikimet e tij, përdor dy fjalë me të cilat e ndërlidh veprimin e Krishtit: sēmeía dhe rēmata – shenjat dhe fjalët. Shenjat janë ato që zakonisht identifikohen me mrekullitë e Krishtit[35], ndërsa fjalët janë aktiviteti tjetër i Krishtit, i cili ka gjithmonë këtë pandashmëri: nuk ka fjalë pa vepra, as vepra pa fjalë. Shembujt konkret që argumentojnë këtë fakt i hasim me tutje në Ungjill: Pas mrekullisë së parë në Kanë të Galilesë (khs. Gjn 2,1-11), dhe pas pastrimit të Tempullit, pason dialogu me Nikodemin (khs. Gjn 3, 1-21); pas shërimit të të paralizuarit (khs. Gjn 5, 1-18) Jezusi mbanë një katekezë të gjatë në formë dialogu me judenjtë mbi Birin e njeriut; pas shumëzimit të bukëve dhe peshqve (khs. Gjn 6,10-13) Krishti mbanë predikimin për bukën e jetës – Eukaristinë (khs. Gjn 6,26-71). Edhe te Shën Gjoni aktiviteti mesianik i Krishtit i bërë përmes shenjave (mrekullive) dhe fjalëve, dëshmon për historinë e shëlbimit dhe Mbretërinë e Hyjit e që duhet të jetë argument edhe i homilive të ditëve tona.

Homelia në Traditën e Kishës[36]

Që në Apologjinë e Shën Justinit homelia njihet si pjesë e liturgjisë. Kështu do ta definojë homelinë edhe Koncili II i Vatikanit. Ajo dallon nga predikimi përderisa është e lidhur ngushtë me liturgjinë. Predikimi u drejtohet atyre që janë jashtë bashkësisë së krishterë për t’i afruar dhe pranuar në bashkësinë e re.[37]

Tema të cilën po trajtojmë, homelia, ka një traditë të lashtë sa edhe vetë Kisha e Krishtit. Prandaj dëshirohet që në pika të shkurta të jepet një pasqyrë e praktikimit dhe zhvillimit të homelisë ndër shekuj, ashtu që, të paktën, të merren disa njohuri mbi të dhe të kihet parasysh rëndësia e saj për jetën e Kishës.

Tractatus apo sermo, që grekët e quajnë homeli, janë shprehje që përdorën në Perëndimin latin e që shënojnë marrjen e fjalës në bashkësinë liturgjike, që është momenti dhe forma e detyrës së përgjithshme e Kishës: predikimi.

Tre shekujt e parë: Homelia më e lashtë është Letra II e Shën Klementit. Në këtë letër theksohet fakti se besimtarët, jo vetëm se duhet të jenë të vëmendshëm në dëgjimin e Fjalës atëherë kur e dëgjojnë atë prej meshtarëve, por edhe kur kthehen nëpër shtëpitë e tyre t’i kujtojnë urdhërimet e Zotit. Kjo përputhet me mësimin e Shën Justinit: “Pasi të ketë përfunduar lexuesi, kryesuesi i liturgjisë mbanë homelinë dhe nxit njerëzit në imitim të këtyre shembujve të mirë.”[38]

Pas kësaj, në lidhje me mbrojtjen e mësimit të Krishtit, Injaci i Antiokisë thërret Polikarpin e Smirnes të mbajë një homeli kundër të pandershmëve që shtrembëronin dhe keqinterpretonin Fjalën e Zotit.

Tertuliani thërret që përzgjedhja e teksteve biblike të jetë e përshtatshme me rrjedhjen e kohës, kështu që, edhe më mirë të mund t’i kujtojnë apo edhe të mësojnë mbi veprat e Zotit.

Didaché dëshmon për nderimin e veçantë ndaj »atyre që mësojnë«. Mirëpo, si iniciator i homelisë në kuptimin e shpjegimit të Shkrimeve është Origjeni. Ai mëson se homelia duhet të jetë, jo vetëm shpjegim i Shkrimit të Shenjtë, por prej saj të nxirren thesare shpirtërore si dhe një orientim i mirë për jetën praktike. Në dyqind homelitë e tij që i kanë mbijetuar kohës deri në ditët e sotme, ai shpreh angazhimin e tij për formimin e drejtë të dëgjuesve se koha e homelisë nuk është vetëm momenti i një komenti të caktuar kohor, por duhet ndërtuar dhe nxitur Kishën përmes shpjegimeve mistike dhe me shembujt e shenjtërve. Origjeni, i cili nuk mund të shugurohet meshtar, përmend edhe faktin tjetër, në lidhje me predikimin e laikëve. Ai thekson se meshtarët janë mësues, dhe detyrë e mësuesit është të shpjegojë Shkrimet duke i dhënë çdo kategorie ushqimin e duhur për të cilin kanë nevojë.[39]

Periudha e Etërve të Kishës: Që nga shek. IV deri në shek. VI predikimi homelitik merr formën e duhur, por edhe përmbajtja bazohet në mësimin e Kishës. Në këtë drejtim kontribut të madh kanë dhënë në Lindje Shën Gjon Gojarti, i njohur për fjalimet e tij të famshme mbi tekstet biblike. Ndërsa në Perëndim Shën Augustini është ai që vlen të theksohet më shumë, sidomos për shkak të sermoneve (homelitë) të tija të shumta, por edhe më tepër për fjalimet e tij me karakter ekzegjeto-homelitike të përmbledhura në katër libra: “De doctrina christiana”. Në librin e parë ai studion të vërtetën(res),  që duhet zbuluar në Shkrimin e Shenjtë; në librin e dytë studion shenjat (signa), që duhet interpretuar; në të tretin libër jep udhëzimet për një hermeneutikë korrekte, dhe në të katërtin libër shpjegon mënyrën e të shprehurit oratorik.

Kur flitet për predikimin apo homelinë si temë në vete, na shkon mendja natyrshëm tek përkthyesi i Biblës, Shën Jeronimi. Duke marrë parasysh angazhimin e tij në raport me Fjalën e Zotit, si dhe volumin e madh të shkrimeve të tij, përfshirë predikimet (homelitë)[40], ndalemi për të parë shkurtimisht kontributin e tij në lidhje me këtë argument, i cili ka qenë dhe është akoma temë diskutimi e shumë studiuesve të tij. Ka prej tyre që e vënë në dyshim autorësinë e predikimeve të tij të shumta, duke i konsideruar si tekste të Origjenit[41], të cilat sikur ai i ka përkthyer dhe përpunuar, pastaj të tjerë që i mbajnë si tekste burimore të Shën Jeronimit. Sigurisht që nuk janë ruajtur të gjitha homelitë e tija, por ato që mund të gjinden janë fryt i punës së atyre që e kanë dëgjuar me vëmendje dhe duke i shkruar ato. Kështu që sot, megjithatë, një pjesë e madhe mbahen kryesisht si fryt i punës së Shën Jeronimit. Edhe në lidhje me numrin e tyre ka dilema, pastaj është e vështirë të përcaktohet koha kur janë shkruar, mirëpo, për shumicën e homelive të tij të cilat mund t’i gjejmë edhe sot, supozohet të jenë shkruar rreth vitit 400. Ai do t’i ketë mbajtur këto homeli në Jerusalem, por edhe më shpesh në Betlehem. Për nga stili, ato ishin të lehta me përmbajtje të thjeshtë, por edhe të tjera më të thella, sidomos kur thirret në përkthimet hebraisht. Mbi të gjitha ishte i ndjeshëm kur bëhej fjalë për argumentet dogmatike, kështu që kishte kujdes se çfarë fliste para të pranishmëve. Nga ana tjetër, ai e njihte aq mirë Shkrimin e Shenjtë, saqë shumë prej homelive do t’i ketë bërë pa ndonjë përgatitje të veçantë, por më shumë nga frymëzimi dhe me fjalë të lira. Në homelitë e tij, Shën Jeronimi niset nga psalmet dhe ato janë më të shpeshta. Pastaj, prej Ungjilltarëve, megjithëse u referohet të gjithëve, më shumë merret me Ungjillin e Shën Markut.[42] Thënia e tij tashmë e njohur “mosnjohja e Shkrimit të Shenjtë është mosnjohje e Krishtit”, arsyetohet me rëndësinë që e ka Shkrimi i Shenjtë në jetën e Kishës: “Dialogu  mes lexuesit dhe faqeve biblike, konkretizohet pastaj në dialog me Krishtin, sepse i tërë Shkrimi i Shenjtë flet për Të”.[43] Shën Jeronimi, përveçse dallohet për shkrimet polemike, përkthimet e Biblës e të Kronikave apo të autorëve kishtarë, komentimet e ndryshme të librave biblikë, pastaj, jetëshkrimet e shenjtërve, shkrimet patrologjike, ekzegjetike, homelitë, komentet, shqyrtimet dhe interpretimet e ndryshme mbi librat e Besëlidhjes së Vjetër e të Besëlidhjes së Re, mbi të gjitha epistolari prej 157 letrash[44], ai ishte predikatar serioz, saqë, disa prej predikimeve të tij u janë përshkruar predikatarëve të famshëm si Shën Augustinit dhe Shën Gjon Gojartit. Mbi gjithë këtë veprimtari të bujshme të Shën Jeronimit, sidomos kur bëhet fjalë për tekstet e tij me përmbajtje të sipërpërmendur, në mënyrë më të zgjeruar flet autori, Alfons Fürst, duke e cituar Shën Jeronimin dhe duke i numëruar tekstet e shkruara prej tij. [45]

Predikimet e tij ishin të thjeshta, por jo sipërfaqësore, sepse edhe aty mund të shihet shpirti i tij prej teologu dhe ekzegjeti të madh.[46]

Pra, Fjalën e Zotit, të cilën Shën Jeronimi e lexon dhe e mediton, e studion dhe e përkthen, me po aq zell, e predikon si Lajm të Gëzueshëm, me po atë bindje siç shkruan Apostulli: “I mjeri unë nëse nuk e predikoj Ungjillin!” (1 Kor 9,16).

Përndryshe, që në Apologjinë e Justinit homelia është pjesë e veprimit liturgjik. Koha e Etërve të Kishës njihet si epokë e homelive të mëdha, por, si në Lindje ashtu në Perëndim, nuk përmendet fare në përshkrimet e Liturgjisë. Kjo gjë mund të interpretohet në dy mënyra: Nga njëra anë, homelia si pjesë e kultit hyjnor, ishte krejt e natyrshme me sa mund të shihet në shkrimet e Etërve. Nga ana tjetër, nga fundi i kohës së Etërve, kultura e të folurit në këtë formë në rajone të ndryshme kishte rënë aq shumë, saqë nuk predikohej aspak gjatë kremtimit Eukaristik. Për Shën Agustinin, homelia gjatë meshës ishte një çështje krejt e natyrshme; Si rregull, bazë merrej një tekst i shkruar nga tre leximet e kremtimit Eukaristik. Kohëzgjatja e fjalimit ndryshonte shumë; Shën Agustini predikonte rrallë një çerek ore, shumica e predikimeve të tij zgjasnin nga 30 deri në 60 minuta. Mes predikatarit dhe bashkësisë zhvillohej një dialog i gjallë; Brohoritjet dhe shprehja e miratimit, shpesh ishin të zakonshme dhe në fund bashkësia e duartrokiste predikatarin.[47]

Prej Etërve të Kishës, për sa i përket temës, po ndalemi edhe te Shën Gregori i Madh (+ 604), i cili, shërbesën baritore e nënkupton me fjalën praedicatio. Ai vetë është predikatar i shkëlqyer dhe i palodhshëm, mbi 600 homeli të tij janë ruajtur, ku përveç kësaj, ka bërë shumë udhëzime të mira për predikatarët e tjerë. Mënyra e tij, në lidhje me interpretimin e Shkrimeve, nuk ndryshon nga ajo e Origjenit dhe Shën Augustinit, i cili tashmë ishte bërë tradicionale. Homelitë e tija janë në vazhdën e traditës monastike të lectio continua, dhe gjithherë në kontekstin politik dhe kulturor të kohës.

Në shekujt e ardhshëm homelitë e etërve, posaçërisht të Shën Augustinit dhe të Shën Gregorit janë përmbledhur në libra, sipas vitit liturgjik që të jenë të përshtatshme për përdorim, si nga ana e meshtarëve, ashtu edhe nga ana e besimtarëve.[48]

Në këtë periudhë, predikimi homelitik është e drejtë, i rezervuar gati ekskluzivisht vetëm për ipeshkvijtë. Meqenëse Origjeni dhe shën Augustini nuk kërkonin njohjen e artit të oratorisë, në fakt fjala publike duhej shpallur në formë arti dhe elegance. Kjo gjë do të rezultojë si diskriminim për ata që, edhe pse ishin në gjendje ta mësonin popullin mbi të vërtetat e fesë, nuk posedonin ndonjë kualitet të oratorisë. Në lidhje me këtë, një detaj interesant nga shek. IV na e sjell Eteria, shtegtare në Jerusalem. Ajo konstaton se ishte bërë praktikë që nga gjithë meshtarët sa ishin të pranishëm, ata që dëshironin mund të predikonin, ndërsa pas tyre, predikonte ipeshkvi. Këto predikime mbaheshin të dielave që përmbanin mësime mbi Shkrimin e Shenjtë dhe për dashurinë e Zotit.

Homelia si element i të folurit me fjalë të lira në lidhje me dëshmimin e besimit, këshillës dhe inkurajimit, gjithmonë ka qenë pjesë përbërëse e liturgjisë së krishterë dhe asaj hebraike. Vetë Krishti predikon në sinagoga, por edhe apostujt gjithashtu me kënaqësi e kanë bërë këtë gjë si mundësi e përhapjes së besimit.

Periudha mesjetare: Gjatë kësaj kohë, veçanërisht kur flasim për mesjetën e hershme, kujtojmë realitetin se shumë klerik nuk mund të predikonin, për shkak të përgatitjes dhe nivelit të formimit të tyre. Ata mund të lexonin (kremtonin) meshën, por jo të predikonin.[49] Risia të cilën sjell skolastika ka të bëjë me predikimin tematik. Tema zhvillohet p. sh. në bazë të një fjalie dhe kështu humbet referimi kompleks në tekstet biblike. Kështu, lind një formë e re e predikimit që merret më tepër me jetën fetare – morale të popullit, duke përdorur në predikime shembuj e legjenda.

Lëvizjet fetare popullore që formohen gjatë shekujve do të kërkojnë që t’u lejohet edhe laikëve të predikojnë. Gjatë Koncilit III të Lateranit (1179) Papa Aleksandri III, ju jep lejen valdezëve, të cilët me kërkesë të meshtarëve të mund të ushtrojnë këtë detyrë vetëm në territorin ku ata banojnë. Koncili IV i Lateranit (1215) ekskomunikon të gjithë ata që pretendojnë të ushtrojnë detyrën e predikimit pa marrë këtë autoritet nga Selia Apostolike apo nga ipeshkvi; dhe pas 10 viteve papa Gregori IX i shkruan argjipeshkvit të Milanos që t’ua ndalojë të gjithë laikëve, pa marrë parasysh cilit grup i takojnë, nëse provojnë ta marrin detyrën e predikimit.[50]

Periudha moderne: Kjo periudhë është e karakterizuar nga reforma protestante, e cila angazhohej që liturgjia të mbahet në gjuhën e popullit, pastaj një afrim të popullit me Biblën dhe që predikimi të jetë më besnik ndaj Fjalës së Zotit. Kjo çështje do të diskutohet në Koncilin e Trentos, i cili më pas do të publikojë dekretin “Super lectione et praedicatione”, me të cilin favorizohet leximi i Shkrimit i Shenjtë, por edhe e bën të detyrueshëm predikimin të dielave dhe në dite festash. Koncili i Trentos edhe njëherë do të vërtetojë ndalimin e predikimit nga ana e laikëve.[51]

Periudha bashkëkohore: Siç mund të shihet, gjatë historisë janë të shumta intervenimet e Papëve në lidhje me predikimin. Ata dënojnë çdo abuzim me predikimin, ndërsa, në anën tjetër vendosin rregulla konkrete me të cilat e stabilizojnë atë. Këtu po përmendim Papën Luanin XIII i cili me dokumentin “Sacrorum antistitum” (31. 07. 1894) mbi predikimin e shenjtë, shpreh keqardhje për abuzimet që janë bërë në përzgjedhjen e temave dhe mënyrën e trajtimit të tyre.

Papa Benedikti XV në enciklikën “Humani generis redemptionem” mbi predikimin e fjalës hyjnore (15. 06. 1917) e paraqet Shën Palin apostull si model të predikatarit, si për përgatitjen e brendshme shpirtërore, ashtu edhe për temën dhe mënyrën e predikimit.[52]

Pra, kjo pjesë e shërbesës së fjalës, gjatë shekujve ka marrë trajta të ndryshme, si në kohët romake, ashtu në kohën e Etërve të Kishës e deri në Mesjetë, qoftë për nga rëndësia e porosisë, kur në vend të homelisë lexohej predikimi i ndonjërit prej Etërve të Kishës, pastaj, në lidhje me kohën dhe vendin e mbajtjes së fjalimit (homelisë), deri të çështja e përdorimit të gjuhës amtare.

Homelia, e cila që nga reforma liturgjike do të merret si pjesë përbërëse e liturgjisë, sipas Jungmann, ishte temë që Koncili II i Vatikanit në vitin 1962 e trajton “më tepër për ta integruar në rrjedhën e liturgjinë sesa si një përparim në rrjedhën e saj.[53]

Predikimi i Fjalës së Zotit në Kodin e së Drejtës Kanonike

Ligji i Kishës i kushton një vëmendje të veçantë predikimit si një ndër detyrat që ka Kisha dhe udhëheqësit apo barinjtë e saj. Fjala dhe Sakramenti janë dy elemente të rëndësishme që e përbëjnë Kishën e Krishtit. Kështu, mbi këto dy themele është i rregulluar rendi juridik i saj, por edhe mënyra e komunikimit njerëzor.[54]

Homelia, më së pari është detyrë e meshtarit, prijës i liturgjisë. Rregullorja e parasheh që ai të mbajë homelinë, por mund t’ia besojë edhe ndonjërit prej koncelebruesve apo edhe diakonit nëse është e nevojshme, por jo laikëve. Kjo ndalesë e përgjithshme, e ngritur gjatë Lëvizjes Katare në shekullin e XIII është modifikuar, kështu që, homelia nuk u lejohet laikëve kur bëhet fjalë për liturgjinë e meshës, ndërsa, në shërbesat e tjera, veçanërisht në liturgjinë e orëve, mund të predikojnë edhe laikët.[55]

Kodi i së Drejtës Kanonike i shpallur më 1917, në kanonet 1344-1345 parasheh që të dielave dhe festave çdo famullitar, në meshën me pjesëmarrje më të madhe të besimtarëve, t’ia shpallë popullit Fjalën e Zotit, duke bërë një shpjegim të shkurtër të Ungjillit apo të ndonjë mësimi tjetër të Kishës.

Në Kodin e ri të së Drejtës Kanonike (1983) predikimi zë një vend të rëndësishëm. Në nenet 762-772[56] bëhet fjalë ekskluzivisht për predikimin. Predikimi i Fjalës së Zotit, ashtu si na mëson edhe dekreti konciliar “Presbyterorum ordinis” në nr. 4, ka një fuqi të veçantë përbërëse me meshtarinë, prandaj edhe është një prej detyrave kryesore e të shuguruarëve[57]. Ky praecipuum officium (LG 25, 1 dhe CD 13, 3) apo kjo detyrë më së pari u takon ipeshkvijve të cilët kanë të drejtë (ius) të predikojnë gjithkund Fjalën e Zotit.[58]

Kodi i Kishës, në kan. 767 § 1 thotë: “Ndër format e predikimit theksohet homelia si pjesë e vetë liturgjisë që është e rezervuar për meshtarin ose diakonin. Nëpërmjet saj gjatë vitit liturgjik, nga tekstet e shenjta shpalosen misteret e fesë dhe normat e jetës së krishterë.” I njëjti kanon në § 2 thotë: “Të dielave dhe festave të urdhëruara, në të gjitha meshët që kremtohen me pjesëmarrje të popullit duhet të mbahet homelia e nuk mund të lihet, përveçse për ndonjë arsye të fortë.” Në § 3, rekomandohet fort, kur merr pjesë numër i konsiderueshëm i besimtarëve, që homelia të mbahet edhe në meshët gjatë ditëve të javës, veçanërisht në ditët që kremtohen gjatë kohës së Ardhjes dhe të Kreshmëve, ose në ndonjë rast solemn apo pikëllimi.” Ky kanon i Kodit të Kishës bazohet në Kushtetutën Liturgjike SC, ndërsa në lidhje me këtë flasin edhe Normat e Përgjithshme të Mesharit Romak.[59]

      Në mënyrë që të shuguruarit të jenë predikatar më të përgatitur, Kodi parasheh edhe përgatitjen e seminaristëve, për aktivitetin homelitik (Kan. 256 § 1). Për të gjitha këto kan. 386 § 1 thotë që ipeshkvi përveçse do të predikojë personalisht, ai duhet të ketë në kujdes që këto norma të zbatohen me besnikëri: shërbesa e fjalës, mbi të gjitha homelia dhe formimi katekistik në mënyrë që të gjithëve tu mundësohet mësimi i krishterë.

Homelia në dokumentet e Koncilit II të Vatikanit

Koncili II i Vatikanit i kushton vëmendje të madhe homelisë si pjesë e liturgjisë. Këtu i sjellim disa prej atyre dokumenteve që më gjerësisht e trajtojnë këtë temë, sidomos Kushtetuta liturgjike “Sacrosanctum concilium”. Në të theksohet rëndësia e Shkrimit të Shenjtë në liturgji,[60] nga i cili merren leximet e psalmet dhe gjatë homelisë u shtjellohen besimtarëve.[61] Në nr. 35, 2 të Kushtetutës parashihet koha kur duhet mbajtur homelia, por edhe rëndësia e mënyrës  se si duhet të zhvillohet ajo.[62]

Në dokumentet e tjera të Koncilit, shpalljen e Fjalës së Zotit e hasim si detyrë primare të ipeshkvit[63], të meshtarëve[64] dhe të diakonëve[65], sipas urdhrit të Krishtit dhënë apostujve[66] nga i cili nuk përjashtohet as populli i Zotit[67].

Predikimi paraqitet në përputhje me Fjalën e zbuluar[68] dhe me traditën e vet në Kishë posaçërisht në Shkrimin të Shenjtë.[69] Predikimi si shpallje e zbulimit ka edhe strukturën sakramentale në të cilën ndërlidhen ngushtë ngjarjet dhe fjalët.[70]

Predikimi duhet të jetë një mbështetje apo përkrahje për të gjithë njerëzit: “Gëzimet dhe shpresat, trishtimet dhe ankthet e njerëzve të sotëm, sidomos të të varfërve dhe të të gjithë atyre që vuajnë, janë edhe gëzimet dhe shpresat, trishtimet dhe ankthet e nxënësve të Krishtit, dhe nuk ka gjë përnjëmend njerëzore që nuk gjen jehonë në zemrën e tyre”.[71]

Homelia në Librat Liturgjik

Në Librat liturgjik, mbi homelinë flitet posaçërisht në Rregulloren e Përgjithshme të Mesharit Romak. Në nr. 11 citohet Koncili i Trentos, i cili, megjithëse ndalon përdorimin e gjuhës së gjallë në Meshë, ai u urdhëron barinjve të shpirtrave ta shtjellojnë misterin Euharistik, qoftë gjatë Meshës përmes teksteve që lexohen, qoftë përmes formës së katekezës: “që delet e Krishtit të mos pësojnë uri…”. Në nr. 33 të kësaj Rregulloreje bëhet fjalë për homelinë në strukturën e liturgjisë së Fjalës si dialog mes Zotit dhe popullit të tij. Në vazhdim, kjo rregullore flet mbi homilinë si detyrim që duhet kryer, duke pasur parasysh se ajo është ushqim i jetës së krishterë (41): Ndërsa, në nr. 42 lexojmë: “Në ditët e diela dhe në të kremte të urdhëruara duhet mbajtur homelia në të gjitha Meshët që kremtohen me pjesëmarrje të popullit; kurse në ditët e tjera porositet, sidomos në ditët e lira të Ardhjes, të Kreshmëve e të kohës së Pashkëve. Po ashtu edhe në të tjera festa e raste në të cilat populli vjen në numër më të madh në kishë”.

Në udhëzuesin “Liturgicae instaurationes” (05.09.1970), më tepër bëhet fjalë për pështatjen e homilisë «ndjeshmërisë së periudhës sonë» (nr. 2), në raport me kujdesin e vazhdueshëm të përshtatjes së kushteve konkrete, edhe kulturore, të liturgjisë në përgjithësi (SC 37), por edhe të vetë Meshës (Meshari R., nr. 5).

Leksionari Liturgjik (L’Ordo Lectionum Missae, 1981), në shënimet mbi homelinë (nr. 24-27), flet për faktin se homelia duhet ta udhëheqë bashkësinë e besimtarëve drejt një pjesëmarrje më aktive në kremtimin Euharistik, dhe se ajo duhet të jetë fryt i meditimit dhe e përgatitur mirë, si dhe të mos jetë as shumë e gjatë as shumë e shkurtër (nr. 24).

Ndër Librat e tjerë liturgjik, që flasin mbi homelinë veçojmë këtu: “Rituali dhe Pontifikali Romak” (nr. 91), dhe “Liturgjia e Orëve” (Rregullorja e Liturgjisë së Orëve, nr. 47, 73).

Homelia – pjesë e veprimit liturgjik

Homelia, ashtu si e kuptojmë ne sot, ka një kuptim shumë konkret: ajo është predikim që e ka vendin e vet brenda liturgjisë, veçanërisht në Meshën shenjte. Që në kohët e lashta homelia konsiderohej si predikim i krishterë në përgjithësi. Kuptimi që ka aktualisht na paraqitet në veprën e S. Göbel, “Metodologia homiletica”, e publikuar në vitin 1672, si dhe në “Compendium theologiae homileticae”, të J. W. Baier, botuar në vitin 1677.[72]

Homelia nuk është thjeshtë vetëm ekzegezë e një teksti biblik, një orë mësimi shkollor apo një konferencë, gjatë së cilës shpjegohen problemet aktuale me të cilat ballafaqohet shoqëria. Pra, ajo nuk duhet të jetë zhvillim i një teme doktrinare, por shpallje e mistereve të shëlbimit, që ka për synim të vetin ta zgjojë vendimin e thellë dhe radikal të njeriut: kthimin. Mbi këtë dëshmi të mirë na flet edhe mësimi i Papës Palit VI, i cili thotë: “Unë nuk e përdor shprehjen »ti« apo »ju«, me një ton gjykues ndaj atyre që më dëgjojnë, por »ne«, sepse të gjithë jemi të thirrur në kthim dhe në një jetë në përkim me Ungjillin që shpallet. Homelia duhet të synojë kuptimin jetësor të Fjalës së Zotit, dhe njëkohësisht të jetë aktualizim i saj. E gjithë kjo do t’ia arrijë qëllimit të vet më mirë nëse merren parasysh këto tri gjëra: konteksti kremtues, pjesë e së cilës është homelia; tekstet liturgjike që janë shpallur dhe jetën konkrete të bashkësisë kremtuese.”[73]

Shën Augustini thotë: “Kur ju flasim, ne punojmë nga jashtë, ndërsa Zoti është ai që ndërton brendësinë. Ju flasim jo si mësues… sepse vetëm njëri është Mësuesi ynë, shkolla e të cilit është në tokë, ndërsa katedra në qiell”.[74]

Përgatitja e homilisë

Homelia, shpeshherë, nuk është e lehtë, së pari sepse duhet të mbahet në një kohë relativisht të shkurtër, por edhe për shkak të nivelit të fesë apo edhe të kulturës së atyre që përbëjnë bashkësinë besimtare. Meshtarit i lejohet të bëjë një hyrje të shkurtër edhe para pjesëve të caktuara të Meshës me qëllim që të nxisë besimtarët për një pjesëmarrje më të denjë në këtë sakrament.[75] Mirëpo, homelia, si pjesë më vete e liturgjisë kërkon një përgatitje serioze dhe sistematike. Përgatitja e homelisë porositet të fillojë në fillim të javës, në mënyrë që të fitohet në kohë, pra, të mos bëhet shpejt. Kjo ka për qëllim të mundësojë një përgatitje të mirë, me ide të bazuara natyrshëm në Ungjillin përkatës.

Fakti që predikimi/homelia përfundimisht mund të llogaritej si një “trup i huaj” brenda kremtimit të meshës, mund të shpjegohet edhe nga natyra e predikimit (dhe homelisë) si fjalë e shpallur lirshëm: Sipas parimit “Lex orandi – lex credendi”, liturgjia e përcaktuar nga Koncili i Trentos duhej të jetë kudo e njëjtë si dhe të respektohen me përpikëri udhëzimet e rubrikës së saj, për të ruajtur identitetin e besimit katolik edhe nëpërmjet shërbesës së fjalës.

Përkundër gjithë këtij zhvillimi, homelia “është shumë e rekomanduar si pjesë e vetë liturgjisë”, ajo është “pjesë e liturgjisë”, dhe për këtë arsye të dielave dhe festave kërkohet të mbahet homelia, ndërsa, rekomandohet ditëve të tjera gjatë javës, sidomos në kohët e forta liturgjike.

Homelia gjatë meshës, duhet të ndjekë qëllimin mistagogjik duke u bërë të njohur besimtarëve ritet dhe tekstet e meshës, me qëllim që ata të mund të bëhen pjesë aktive dhe frytdhënëse e kremtimit Eukaristik.

Për sa i përket vendit të mbajtjes së homelisë, ai është amboni, “tryezë e fjalës së Zotit” ose selia e meshtarit. Në kohët e mëparshme, në fillim dhe mbarim të homelisë bëhej shenja e kryqit. Kjo bëhej për të shënuar hapjen dhe përmbylljen e predikimit që ishte si pjesë në vete e që mbahej në gjuhën amtare. Tani, nuk praktikohet më, duke qenë se homelia është pjesë përbërëse e kremtimit Eukaristik.[76]

Autori L. Maldonado, në librin e tij “L’omelia” [77], paraqet pesë faza të rëndësishme që duhet ndjekur në lidhje me përgatitjen e homelisë. Së pari duhet kërkuar materiali i duhur rreth teksteve biblike, ekzegezës së tyre apo edhe fakteve nga jeta e përditshme. Pasi të jetë mbledhur ky material, gjatë ditëve në vazhdim, predikatari ka mundësinë të reflektojë më shpesh mbi to (faza e dytë) pa iu kushtuar ndonjë kohë të veçantë. Faza e tretë është ajo e intuitës apo e shndritjes, e cila sjell deri te ideja konkrete dhe e mirë, por e cila duhet përpunuar konkretisht, duke pasur parasysh dy fusha: atë të traditës biblike dhe situatën aktuale. Pason faza e katërt, ajo e verifikimit të materialit sa i përshtatet ungjillit dhe gjendjes së bashkësisë të cilës i dedikohet, në mënyrë që t’i mundësojë një përparim në fe. Faza e fundit është ajo e redaktimit.

A duhet shkruar homelia? L. Maldonado thotë, mendoj se po. Nëse kemi parasysh përgatitjen që i është bërë gjatë tërë javës, dhe grumbullimin e materialit përkatës, vijnë në shprehje shumë pyetje, aspekte e probleme të ndryshme. Prandaj, duke qenë një prej aktiviteteve qendrore pastorale, nëse nuk shkruhet homelia, harrohen elementet e përgatitura më parë. Pra, nuk bëhet fjalë as të mbahen në mend të gjitha këto, por duhet pasur artin e të lexuarit mirë, sikur nuk lexon; që do të thotë duke e shikuar bashkësinë, duke e përshtatur zërin… Një aspekt, apo fazë e veçantë e përgatitjes së homelisë është meditimi i tekstit biblik mbi të cilin do të predikohet.

Fillimi i homelisë gjithmonë është një moment delikat, pasi që prej asaj që thuhet në fillim, varet një pjesë e mirë e asaj që do të thuhet në vazhdim.

Fjalitë e para të homelisë duhet të jenë të shkurtëra, duke tërhequr vëmendjen e njerëzve të dëgjojnë edhe në vazhdim. Duhen evituar përsëritjet që mund të ndodhin gjatë homelisë, sepse ato krijojnë një monotoni dhe kthim prapa në temë. Kjo mund të jetë fatale për predikatarin, por shkakton edhe humbjen e interesimit të dëgjuesve. Përgatitja e mirë, por edhe nëse është shkruar homelia, krijojnë një siguri te predikatari i cili e mbanë gjendjen nën kontroll, duke u bërë gjithnjë e më interesant për ata që e dëgjojnë.

Si duhet përmbyllur homelia? Është për çdo lëvdatë nëse përfundimi nuk bëhet si “ulje e sforcuar”. Kjo ndodh zakonisht kur predikatari jep shenja të lodhjes, monotonia, apo edhe zhurma e njerëzve. Momenti tjetër që mund të vërehet në këto raste është kur predikatari humbet dhe nuk di më si të vazhdojë më tutje. Atëherë nuk mbetet tjetër zgjidhje përpos përfundimit të homelisë. Mund të ndodhë që shpeshherë të prishet e gjithë ajo që u tha më parë, për shkak të përfundimit të mërzitshëm. Kjo ndodh për shkak të mos përgatitjes së duhur, atëherë predikatari fillon të përsërisë e të përsërisë pa arritur të zbresë në tokë. Pjesa e fundit e homelisë duhet të jetë si çdo përmbyllje e punës që është bërë mirë, shpejt dhe lehtë. Pra, edhe përfundimi i homelisë është një art në vete. Prandaj si çdo art tjetër, edhe ky ka nevojë për inspirim. Nuk mund të improvizohet, por duhet të jetë i paraparë me kohë dhe i përgatitur mirë.

Në pyetjen sa duhet të zgjasë homelia[78], mund të themi se asnjë dokument nuk jep ndonjë kohë precize. Por, shpesh porositet një homeli e «shkurtër», p.sh. gjatë kremtimit të Javës së Madhe, duke pasur parasysh se ritet e kësaj Jave marrin një kohë mjaft të gjatë. Profesorët e liturgjisë kujtojnë: “Një homeli e gjatë, duke e dëmtuar ekuilibrin e kremtimit, ia paragjykon edhe suksesin e saj”. Pastaj, homelia e gjatë shpesh bëhet pretekst e recitimit më të shpejtë të pjesëve të tjera të Meshës apo e mos këndimit të pjesëve të caktuara të saj. Porositet që, homelia duke qenë pjesë e liturgjisë, të jetë në proporcion me kremtimin në fjalë: përafërsisht jo më e gjatë se një e katërta e gjithë kremtimit.

Besohet se do të ishte më e preferuar të flitet më pak gjatë homelisë, e më tepër me pjesët e tjera të Meshës, qoftë duke i recituar me një shpirt urate të vërtetë, qoftë duke i dhënë hapësirë edhe heshtjes, e cila shpesh flet në kuptimin e përthellimit në atë që është predikuar etj.

Më saktësisht, për të rriturit mjafton nëse u flitet 7-8 minuta, mendim ky të cilin e shprehin shumë predikatar. Por, nëse është në pyetje ndonjë festë apo solemnitet i jashtëzakonshëm, mund të flitet edhe deri në 15 minuta. Mirëpo, nëse një famullitar mban një homeli të mirë deri në 8 minuta çdo të dielë, ndërsa në meshë të tjera në kohët e forta gjatë vitit liturgjik u predikohet tre apo katër minuta, ky do të jetë ushqim i mjaftueshëm shpirtëror për besimtarët që të ushqehet feja e tyre me Fjalën e Zotit dhe për të përshtatur jetën e vet me Ungjillin.

Përfundim

Homelia është një prej formave ungjillizuese brenda kremtimit liturgjik. Jo një predikim i zbrazët, apo pjesë pak a shumë retorike e rastit, por vërtet homeli “ex textu sacro” (SC 52). Meqenëse është një temë që trajton pikërisht të folurit, komunikimin, transmetimin e Fjalës së Zotit, mbase vetë për të flitet pak. Duke qenë temë e rëndësishme në jetën e Kishës dhe pjesë e asaj liturgjike, kjo është arsyeja që të paktën përmes këtij artikulli, të jepet një kontribut i vogël në lidhje me këtë temë, pjesë po ashtu e pandashme e jetës meshtarake.

Kështu, jemi munduar që kjo temë të përfshijë disa aspekte dhe periudha të ndryshme për të parë realisht rëndësinë që ka homelia për jetën e Kishës. Nuk mund të mburremi se është thënë shumë mbi këtë temë, mirëpo, qëndrojmë të vetëdijshëm se ka nevojë të madhe që kjo çështje të trajtohet edhe më gjerësisht. Urojmë që ky shkrim të jetë një nxitje e re në këtë drejtim.

Shkrimi i Shenjtë, në të cilin bazohet shërbesa e Fjalës është burim i pashtershëm edhe i homelive tona. Prandaj duhen marrë për zemër fjalët e Kushtetutës dogmatike, “Dei verbum”,  e cila na porosit ta lexojmë Shkrimin Shenjt, “me qëllim që të mos bëhet një predikues i kotë i Fjalës së Hyjit përjashta ai që nuk e dëgjon brenda vetes” (DV 25). E njëjta vlen edhe për besimtarët laikë, të cilët, në fuqi të pagëzimit dhe të krezmimit, me fjalë e me vepra të jetës së krishterë janë dëshmitarë të shpalljes së Ungjillit (CIC 759)./drita.info

LITERATURA

Alfons Fürst, Hieronymus, Askese und Wissenschaft in der Spätantike, Herder, Freiburg im Breisgau 2003.

Andreas Redtenbacher / Helmut Tatzreiter, Lebenquelle Eucharistie, Herder, Freiburg im Breisgau 2016.

Antonio Sorrentino, L’arte di presiedere, San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano) 1997.

Bibla, Drita-Ferizaj, 1994.

Codex Iuris Canonici, Fontium Annotazione Auctus / Zakonik Kanonskoga Prava s izvorima, Glas Koncila – Zagreb 1996.

Dokumente të Koncilit II Ekumenik të Vatikanit, Shkodër 2012.

Eugenio Corecco-Libero Gerosa, Il diritto della chiesa, AMATECA, Jaca Book, Milano 1995.

Giorgio Bonaccorso, Il rito e l’altare, La liturgia come tempo, linguaggio e azione, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 2001.

Giovanni Battista Montini, “Il nostro Sacerdozio”, Ferrara, 2001.

Heinrich DENZINGER, ENCHRIDION SYMBOLORUM, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, Peter Hünermann, EDB, Bologna 2001, nr. 4007.

Juge, A., misionar apostolik, “Prontuario di Predicazione”, vol I., Marietti, Torino-Roma 1941.

1984. Berger, Formgeschichte des Neuen Testaments, Heidelberg 1984.

Luca Zanchi, L’Eucaristia celebrata nella vita, Paoline, Milano 2005.

Luis Maldonado, L’omelia, predicazione, liturgia, comunità, San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano), 1995.

Lush Gjergji, Shën Jeronimi Ilir (347-420), Drita, Prishtinë 2020.

Manlio Sodi, La parola di Dio nella celebrazione Eucaristica-The word of God in the Eucharistic celebration, Tavole sinottiche-Synoptic Tables, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 2000.

Marijan Mandac, Sveti Jeronim Dalmatinac, Makarska 1995.

Meshari Romak, (Rregullorja e përgjithshme e Mesharit Romak) Drita, Ferizaj 1991.

Michael Kunzler, La liturgia della Chiesa, AMATECA, botimi italisht – Jaca Book, Milano, 1996.

Michael Kunzler, Liturge sein, Entwurf einer Ars celebrandi, Bonifacius, Paderborn 2007.

Nuovo Dizionario di Liturgia, San Paolo, botimi i gjashtë, Cinisello Balsamo (Milano), 1995.

Prend Buzhala, Shën Jeronimi dhe bota ilire, Vëllimi i parë, Lena&SHKSH “Dom Mikel Tarabulluzi”, Prishtinë – Stubëll 2020.

Trautmann Maria, “Zeichenhafte Handlungen Jesu. Ein Beitrag zur Frage nach dem geschichtlichen Jesus, Würzburg 1980.

XavierLéon-Dufour: Fjalor i teologjisë biblike, Shtëpia botuese Chirico, Napoli 2009.

————————————

[1] Heinrich DENZINGER, ENCHRIDION SYMBOLORUM, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, Peter Hünermann, EDB, Bologna 2001, nr. 4007. Khs. Koncili i Tridentit, mbledhja 22, 17 shtator 1562, Mësimi mbi flinë e Meshës, kap. 2 (Concilium Tridentinum, Diarorum, Actorum, Epistularum, Tractatuum nova Collectio, Görres-Gesellschaft (Friburg 1901v. Shkurtimisht SGTr), 8, 960.

[2] DENZINGER, 4007. Khs. Shën Augustini, In Evangelium Iohannis, pjesa 6, 1, nr. 7.

3 Pjesa kryesore e Shërbesës së Fjalës përbëhet nga leximet të nxjerra nga Shkrimi i Shenjtë me këndimet që i përcjellin; homelia, dëshmimi i fesë e lutja e besimtarëve ose e gjithmbarshme, e zhvillojnë dhe e përfundojnë. Në të vërtetë, në lexime që i shtjellon homelia, Hyji i flet popullit të vet, ia zbulon misterin e shpërblimit e të shëlbimit dhe i jep ushqimin shpirtëror; edhe vetë Krishti, me anë të fjalës, është pranë në midis të popullit besimtar. Këtë fjalë hyjnore populli e bën të veten me këngë, e pranon me dëshmimin e fesë. I ushqyer me të, i drejton lutjen e gjithmbarshme për nevojat e mbarë Kishës dhe për shëlbim të të gjithë botës. (Meshari Romak, Drita, Ferizaj 1991, Rregullorja e përgjithshme e Mesharit Romak nr. 33).

[4] Andreas Redtenbacher / Helmut Tatzreiter, Lebenquelle Eucharistie, Herder, Freiburg im Breisgau 2016, fq. 1.

[5] Khs. Dokumente të Koncilit II Ekumenik të Vatikanit, Shkodër 2012: “Kisha e ka nderuar gjithmonë Shkrimin e shenjtë ashtu siç ka bërë edhe për vetë Trupin e Krishtit, duke mos reshtur kurrë, sidomos në liturgjinë e shenjtë, së ushqyeri me bukën e jetës prej tryezës qoftë të fjalës së Hyjit qoftë të Trupit të Krishtit… Pra, është e nevojshme që predikimi kishtar, ashtu si edhe vetë feja e krishterë, të ushqehet dhe të rregullohet prej Shkrimit të shenjt”, DV 21.

[6] Homelia është pjesë e liturgjisë dhe porositet për së forti. Është e domosdoshme për ushqimin e jetës së krishterë. Duhet të jetë shtjellim e ndonjë pamje e leximeve të Shkrimit të Shenjtë ose të ndonjë teksti tjetër të Rendorit o të Veçorisë së Meshëve të ditës, duke pasur parasysh qoftë misterin që kremtohet qoftë nevojat e veçanta të dëgjuesve (Rregullorja e përgjithshme e Mesharit Romak nr. 41).

[7] Khs. SC 35 “Bibla, predikimi dhe katekeza liturgjike”.

[8] Khs. NDL, fq. 877. Mbi homelinë si pjesë e kremtimit liturgjik shih. fq. 875-877.

[9] Vap 20,7-11 “Ditën e parë të javës, kur u mblodhëm të ndajmë Bukën, Pali u predikoi vëllezërve e, pasi mendonte të udhëtojë të nesërmen, e zgjati bisedën deri në mesnatë. Në dhomën e sipërme, ku ishim të bashkuar, kishim shumë llamba. Një djalosh që quhej Eutih, ishte ulur në dritare. Pasi Pali predikoi gjatë, Eutihin e rrejti gjumi dhe fjeti. Ashtu në gjumë, i iku shtati e ra prej të tretit kat poshtë. E ngritën të vdekur. Pali u ul poshtë, ra mbi të, e mori djaloshin para duarsh e tha: “Mos u shqetësoni! Nuk ka vdekur.” Atëherë u ngjit lart e, pasi e ndau bukën dhe hëngri, vazhdoi të flasë edhe për një kohë të gjatë, deri në agim.”

[10] Michael Kunzler, Liturge sein, Entwurf einer Ars celebrandi, Bonifacius, Paderborn 2007, fq. 436-437.

[11] Ibid., fq. 438.

[12] Khs. Luis Maldonado, L’omelia, predicazione, liturgia, comunità, San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano), 1995, fq. 6.

[13] Ibid., fq. 5.

[14] Khs. PO 4: “Në të vërtetë, falë fjalës shpëtimtare, feja ndizet në zemrën e jo besimtarëve, ushqehet në zemrën e besimtarëve dhe me fenë zë fill dhe rritet bashkësia e besimtarëve, sipas asaj që ka shkruar Apostulli: Besimi vjen nga predikimi, e predikimi është shpallja e Fjalës së Zotit (Rom 10,17).

[15] Khs. Denzinger, 4231. Për të pasur një pasqyrë edhe më të gjerë mbi Shkrimin shenjt në jetën e Kishës shih në: Denzinger 4228-4235.

[16] Khs. Nuovo Dizionario di Liturgia, San Paolo, botimi i gjashtë, Cinisello Balsamo (Milano), 1995. Mbi argumentin në fjalë-homelinë, shih faqet 861-878, këtu 861. (Në vazhdim citohet si: NDL).

[17] Në librin e Daljes lexojmë: “Atëherë mori Librin e Besëlidhjes dhe ia lexoi me zë të lartë popullit e populli përgjigji: Gjithçka tha Zoti do të zbatojmë e do të jemi të dëgjueshëm. Atëherë Moisiu e mori gjakun dhe e stërpiku popullin e tha: Ky është gjaku i Besëlidhjes që Zoti e lidhi me ju në mbështetje të të gjitha këtyre fjalëve.” Dal 24, 7-8.

[18] Khs. Lp 7,17; 8,17.

[19] Khs. Lp 6,20-24; 8,2-6.

[20] Khs. Lp 5,3.

[21] Khs. Ps 40,10-11; 118,10-14.

[22] Khs. Ps 89,2-6.9-12; 94,8-11; 135,4-12.

[23] Khs. Esd Kap. 8.

[24] Khs. NDL, vep. e cit. fq. 862. Fragment i Filonit të cilin e gjejmë të Eusebie, Praeparatio evangelica 8, 7,12-13, i cituar në M. McNamara, I Targum e il NT, Dehoniane, Bologna, 1978, 61.

[25] Khs. Giorgio Bonaccorso, Il rito e l’altare, La liturgia come tempo, linguaggio e azione, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 2001, fq. 167.

[26] Krh. SC 47: Mesha dhe misteri i Pashkës.

[27] Fjala greke sēmeía d.m.th. shenjë. Mbi mrekullitë e Krishtit si shenja shih në: M. Trautmann, Zeichenhafte Handlungen Jesu, Würzburg 1980 dhe K. Berger, Formgeschichte des Neuen Testaments, Heidelberg 1984, fq. 32. Mbi veprimtarinë e Jezu Krishtit dhe predikimet e tija kryesisht jemi bazuar në librin e autorit L. Maldonado, L’omelia…. kapitulli I, fq. 9-90.

[28] Mbi fillimin e predikimit të Jezu Krishtit khs.: Mt 4,17; Mk 1,14-15; Lk 4,14-15.

[29] Juge, A., misionar apostolik, “Prontuario di Predicazione”, vol I., Marietti, Torinë-Roma 1941, fq. 1.

[30] Khs. Giovanni Battista Montini, “Il nostro Sacerdozio”, Ferrara, 2001, fq. 204.

[31]: Khs. Fjalor i teologjisë biblike, Xavier Léon-Dufour Shtëpia botuese Chirico, Napoli 2009. Nën termin “predikoj” jepet një përshkrim mbi këtë argument, fq. 1115.

[32] Shkrimi i Shenjtë-Bibla, Drita-Ferizaj, 1994, komenti mbi Lumturitë në të cilin thuhet: “Mt 5-7 na paraqet sikurse Jezusi të kishte mbajtur një fjalim inaugural të veprimtarisë së vet dhe të Mbretërisë qiellore, edhe pse Jezusi nuk i ka mbajtur të gjitha këto njëheri. Në këtë fjalim kështu të përpunuar prej Mateut kemi këto pesë tema kryesore: a) cili frymëzim duhet t’i përshkoj nxënësit e Mbretërisë (5, 3-48); b) me ç’frymë duhet që ata ta «përsosin» Ligjin dhe praktikën e judaizmit (6,1-18); c) shkoqja prej pasurisë (6,19-34); d) marrëdhëniet me të afërmin (7,1-12); e) të hyhet në mbretëri me një vendosmëri të patrandshme që shpërthen në vepra (7,13-27)”.

[33] Khs. L. Maldonado, vep. e cit. fq. 11.

[34] Shih Is 35,4-6.

[35] Khs. Gjn 2,11; 4,54.

[36] Krh. Antonio Sorrentino, L’arte di presiedere, San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano) 1997, fq. 96-101. dhe NDL, fq. 864-871

[37] Khs. Michael Kunzler, La liturgia della Chiesa, AMATECA, botimi italisht – Jaca Book, Milano, 1996, fq. 304.

[38] NDL, fq. 864; Shih edhe: Luca Zanchi, L’Eucaristia celebrata nella vita, Paoline, Milano 2005, fq. 38-39.

[39] Ibid., fq. 864-865.

[40] Khs. Marijan Mandac, Sveti Jeronim Dalmatinac, Makarska 1995, fq. 243. Autori në kapitullin e nëntë, flet për disa nga homelitë e Shën Jeronimit, të komentuara në mënyrë mjaft të detajuar, si: Predikimi për Krishtlindje; mbi psalmin 91; Mt 18,7-9; Mk 1,1-12; Mk,1,13-31; predikimin mbi Lazrin dhe njeriun e pasur (Lk 16,19-31) dhe Prologun e Gjonit. Në shënimet e tij, i referohet librit “Girolamo. Omelie sui vangeli e su varie ricorrenze liturgjiche” të S. Cola, botuar në Romë 1990.

[41] Khs. Alfons Fürst, Hieronymus, Askese und Wissenschaft in der Spätantike, Herder, Freiburg im Breisgau 2003. Shën Jeronimi ka përkthyer 78 homeli të Origjenit, shih shënimin në faqen 234.

[42] Krh. M. Mandac, vep. e cit., fq. 71-72.

[43] Lush Gjergji, Shën Jeronimi Ilir (347-420), Drita, Prishtinë 2020, fq. 62. Siç shkruante edhe Papa Benedikti XVI: “Është e rëndësishme që çdo i krishterë të jetojë në dialog personal me Fjalën e Zotit. Ky dialog duhet t’i ketë gjithmonë dy dimensione: në njërën anë, duhet të jetë në lidhje vërtet personale, sepse Zoti flet me secilin prej nesh nëpërmjet Shkrimit Shenjt, si dhe ka një porosi për çdo kënd. Nuk duhet ta lexojmë Shkrimin Shenjt si fjalë e së kaluarës, por si Fjalë e Zotit e cila na drejtohet neve dhe për të kuptuar çka na thotë Zoti neve sot…” Shih fq. 79.

[44] Prend Buzhala, Shën Jeronimi dhe bota ilire, Vëllimi i parë, Lena&SHKSH “Dom Mikel Tarabulluzi”, Prishtinë – Stubëll 2020, fq. 157-158.

[45] “Unë, Jeronimi, i biri i Eusebies, i lindur në Stridon të cilin e shkatërruan Gotët, deri në vitin e katërmbëdhjetë të udhëheqjes së perandorit Teodoz, kam bërë këto shkrime: Vazhdon numërimin e tyre duke shtuar se ka në dorë edhe shumë vepra tjera dhe Shkrime të Profetëve të cilat ende nuk i ka përfunduar”. Krh. Alfons Fürst, Hieronymus, Askese und Wissenschaft in der Spätantike, Herder, Freiburg im Breisgau 2003, fq. 223-225.

[46] Marijan Mandac, vep. e cit. fq. 243.

[47] Michael Kunzler, Liturge sein, Entwurf einer Ars celebrandi, Bonifacius, Paderborn 2007, fq. 437.

[48] Ibid., fq. 865-867.

[49] Andreas Redtenbacher / Helmut Tatzreiter, Lebenquelle Eucharistie, Herder, Freiburg im Breisgau 2016, fq. 83.

[50] Ibid., fq. 867.

[51] Mbi predikimin e laikëve si një problematik ende e pazgjidhur krejtsisht khs. Eugenio Corecco-Libero Gerosa, Il diritto della chiesa, AMATECA, Jaca Book, Milano 1995, fq. 75-78.

[52] Khs. NDL, fq. 867.

[53] Michael Kunzler, Liturge sein, vep. e cit., fq.438.

[54] Mbi këtë argument më gjërëshisht shih në: Corecco-Gerosa, vep. e cit. fq. 17-21, këtu fq. 17.

[55] Michael Kunzler, Liturge sein, vep. e cit., fq.439.

[56] Khs. Codex Iuris Canonici, Fontium Annotazione Auctus / Zakonik Kanonskoga Prava s izvorima, Glas Koncila – Zagreb 1996, fq. 385-389.

[57] CIC kan. 762.

[58] CIC kan. 763. Mbi predikimin liturgjik më gjerësisht khs. Eugenio Corecco-Libero Gerosa, vep. e cit. fq. 75-76. Poashtu në përgjithësi mbi predikimin shi edhe: Nuovo Dizionario di DIRITTO CANONICO, San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano), 1996, fq. 814-817.

[59] “Këshillohet gjallërisht homelia, që është pjesë e veprimit liturgjik. Në të, gjatë vitit liturgjik, duhet të paraqiten misteret e fesë dhe normat e jetës së krishterë, duke i marrë ato prej tekstit të shenjtë. Në meshët e të dielave dhe të ditëve të festës me pjesëmarrjen e popullit nuk duhet lënë pa bërë homelia, përveçse për ndonjë arsye të fortë” (SC 52). Khs. edhe Meshari R., Normat e Përgjithshme nr.  42.

[60] Një vepër voluminoze, me qëllim të orientimit sa më të mirë në leximet liturgjike përmes tabelave sinoptike na ofron autori Manlio Sodi, La parola di Dio nella celebrazione Eucaristica–The word of God in the Eucharistic celebration, Tavole sinottiche-Synoptic Tables, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 2000.

[61] SC 24.

[62] “Momenti më i përshtatshëm për predikim, që bën pjesë në veprimin liturgjik, në masën në të cilën riti e lejon, duhet të vendoset edhe te rubrikat dhe mbarështimi i fjalës duhet të kryhet me besnikëri e në mënyrën e duhur. Pastaj predikimi duhet të mbështetet para së gjithash në burimet e Shkrimit të shenjtë dhe të liturgjisë, pasi ai është kumtimi i veprave të mrekullueshme të Hyjit në historinë e shpëtimit, ose në misterin e Krishtit, mister që është në mesin tonë gjithmonë i pranishëm dhe veprues, sidomos në kremtimet liturgjike” (SC 35.2).

[63] Khs. LG 24-25 “Mbarështimi ipeshkvnor dhe funksioni i mësimit.”

[64] Khs. PO 4 “Priftërinjtë mbarështues të fjalës së Hyjit.”

[65] Khs. LG 9 “Diakonët.”

[66] Khs. DV 7 “Apostujt dhe pasardhësit e tyre, misionarët e ungjillit.”

[67] Khs. LG 12 “Kuptimi i fesë dhe karizmat në popullin e Hyjit.”

[68] Khs. DV 2-6.

[69] Khs. DV 7-10.

[70] Khs. DV 2.

[71] Krh. GS 1.

[72] Shih në: L. Maldonado, vep. e cit. fq. 91.

[73] Ibid., fq. 151. Khs. edhe A. Sorrentino, vep. e cit. fq. 102.

[74] Ibid., Shën Augustini, në Ps 126, 2; Sermone 291, 1.

[75] Meshtari ka leje, me fjalë sa më të shkurtra, t’i njoftojë besimtarët me përmbajtjen e Meshës së ditës, para se të fillojë kremtimi, liturgjia e fjalës, para leximeve, në Lutjen eukaristike, para prefacionit dhe para lëshimit ta përfundojë tërë veprën e shenjtë”. Meshari Romak, Rregullorja e Përgjithshme, nr. 11.

[76] Michael Kunzler, Liturge sein, vep. e cit., fq. 440.

[77] Mbi përgatitjen e homilisë, fazat e përgatitjes dhe mbajtjen e saj, autori Maldonado, trajton këtë temë në kapitullin e V të librit në fjalë.

[78] Meqenëse në këtë pyetje nuk ka ndonjë përgjigje konkrete, dhe në aspektin kohor përgjigje të saktë, kemi cituar këtu atë që hasim në librin e autorit, A. Sorrentino, vep. e cit. fq. 107-108.