Kosova në marrëdhëniet diplomatike Zvicër-Jugosllavi (III)

Me rastin e 15-vjetorit të pavarësisë së Kosovës

Nga Zef Noka

Nga dokumentar i televizionit zviceran për Jugosllavinë i vitit 1973. Flet edhe për ekonominë e pazhvilluar të Kosovës.

Dokumenti nr. 1.

Sipas këtij dokumenti, deri në vitin 1971, pothuajse gjysma e fuqisë punëtore që emigronte nga Jugosllavia ishte në profesione të kualifikuara, edhe pse jo në të njëjtën nivel si kualifikimet zvicerane. Ky trend ndryshoi kur Zvicra filloi të rekrutimin masiv të  punëtorëve të ndërtimtarisë nga zonat “e prapambetura jugore” të Jugosllavisë në vitin 1972, të cilët, ambasadori zviceran në Beograd, i quante, se një pjesë dërmuese e tyre, janë “shumë primitivë” dhe tërheqë vërejtjen se do mund t`i shkaktojnë probleme rendit publik zviceran, nëse nuk marrin disa hapa seleksionimi paraprak. Kryesisht këta punëtorë që rekrutoheshin ishin nga Maqedonia, Kosova, Bosnja. Për vitin 1973 Zvicra kishte planifikuar rekrutimin e 15.000 punëtorëve për ndërtimtari në Jugosllavi pa u konsultuar paraprakisht me ambasadën e tyre në Beograd. Ambasadori Keller në këtë shënim paraqet mëdyshjet e tija dhe tërheqë vëmendjen edhe për problemet gjatë rekrutimit.

131.210.-KH/de[1]

Shënim

për emigracionin nga Jugosllavia

Deri në vitin 1971, pothuajse gjysma e punëtorëve që emigruan nga Jugosllavia (zyrtarisht 35-40,000 gjithsej, në realitet më shumë) ishin pjesë e profesioneve ngritura, të ashtuquajturat intelektuale. Fillimisht, personeli mjekësor dhe spitalor, teknikët dhe inxhinierët, arkitektët dhe punëtorët e tjerë të kualifikuar ishin veçanërisht të shumtë. Nëse performanca dhe sjellja e tyre nuk i përmbushin gjithmonë pritshmëritë e larta të punëdhënësve kërkues zviceranë, ata në përgjithësi ishin të kënaqur me punëtorët  jugosllavë, veçanërisht nëse bëhej një përpjekje t`iu ndihmojnë këtyre njerëzve me prejardhje krejtësisht të ndryshme profesionale, shoqërore dhe njerëzorë. Punëtorët ndihmës në bujqësi, punëtorët e përpunimit të drurit, kopshtarët, personeli në industrinë tonë të hotelerisë dhe gastronomisë etj. bënë punë të kënaqshme, shpeshherë të shkëlqyera. Përjashtime nga këto rregulla ndodhnin dhe ishin të pritshme, veçanërisht kur kishte mungesë të të kuptuarit të problemeve të këtij lloji nga pala zvicerane.

Frika, e botuar vetëm pak vite më parë në qarkoret e shoqatave dhe ndonjëherë edhe në shtyp, se emigrantët nga Jugosllavia ishin një barrë politike, mund të rrezikonin paqen tonë industriale apo edhe të nxisnin përmbysjen komuniste, u zhdukën shpejt duke pasur parasysh faktin se këta jugosllavë, në veçanti nuk ishin përpjekur kurrë të hynte në grevë ose të shkaktonte pengesa të tjera. Gjithsesi, gjithmonë kam pasur përshtypjen dhe e kam shprehur edhe në Bernë, se jugosllavët tanë janë shumë më pak të rrezikshëm se punëtorët e tjerë të huaj të mirë organizuar, disa prej të cilëve kontrolloheshin nga largësia, nga Italia.

Nga biznesi ynë i hotelerisë, për shembull, dëgjojmë se jugosllavët që punojnë atje shpesh janë të gatshëm të punojnë jashtë orarit sa më shumë që të jetë e mundur, natyrisht për kompensimin e duhur.

Kushdo në Jugosllavi që vendos të emigrojë në Zvicër e bën këtë kryesisht për shkak të pagave tona të larta dhe për të fituar sa më shumë para sa më shpejt të jetë e mundur; secili është gjithashtu i vetëdijshëm se në Zvicër duhet të punojë shumë më rigoroz dhe të respektojë disiplinë më të rreptë sesa në atdheun e tij, Jugosllavi, ku niveli është ende shumë i pazhvilluar në këtë drejtim.

Duhet të supozohet se në mesin e shumë jugosllavëve në Zvicër ka edhe njerëz që u kërkohet të bëjnë shërbime speciale për Beogradin, sepse emigrojnë pikërisht ata elementë që janë të ngopur me regjimin këtu ose kanë vështirësi të gjejnë punë me pagesë të denjë ose punë interesante në vendlindje. Ankesat në shtypin vendas për “ndjeshmërinë” e jugosllavëve që jetojnë në Zvicër për t’u kujdesur nga organet jo komuniste, kryesisht katolike dhe ortodokse, flasin vetë. Nëse emigrantët jugosllavë ngrenë probleme politike në Zvicër, ato janë në një nivel krejtësisht të ndryshëm nga italianët.

Konsullata jonë e Përgjithshme dhe kjo Ambasadë nuk humbasin asnjë mundësi për t`iu treguar jugosllavëve që shkojnë në Zvicër për të punuar, se sa është në interesin e tyre që në asnjë mënyrë të mos na prishin rendin nëse nuk duan të rrezikojnë të dëbohen përfundimisht jashtë vendit. Kryesisht duhet falënderuar faktit të këtij qëndrimi të ashpër, por i vetmi i duhur, që ne deri tani jemi kursyer nga trazirat politike nga jugosllavët tanë.

Autoritetet lokale kanë deklaruar vazhdimisht se ndërsa e konsiderojnë ikjen e trurit si humbje; megjithatë, pothuajse askush nuk u pengua të emigronte, veçanërisht jo të emigronte në Zvicër, niveli i lartë i pagave dhe arsimimit të së cilës do të thotë se mund të priten “fitime” materiale dhe profesionale sesa me emigrimin masiv të magazinierëve dhe ish-fermerëve në Gjermaninë Perëndimore apo Austri. Banka Popullore  ka deklaruar vazhdimisht se ka interes për rritjen e vëllimit të remitencave që vijnë nga jugosllavët punojnë në Zvicër. Mund të supozohet se deficiti në bilancin tregtar në tregtinë me Zvicrën mbulohet në një masë të konsiderueshme nga këto pagesa. Ankesat në Beograd për këtë deficit që shfaqej rregullisht në të kaluarën pothuajse janë shuar fare. Parë në këtë këndvështrim, emigracioni në Zvicër shërben për një qëllim të dobishëm për të dy vendet, për të mos përmendur që jugosllavët e kthyer nga Zvicra sjellin përfitime të konsiderueshme profesionale dhe në disa raste na ofrojnë kontakte dhe burime të dobishme informacioni, si rrjedhim edhe rekrutimi i punëtorëve jugosllavë duhet të vlerësohen në tërësi pozitivisht.

Ndërsa zhvillimet deri në vitin 1971 ishin, në përgjithësi, të kënaqshme për të dyja palët, viti 1972 solli diçka thelbësisht të re kur Zvicra filloi të rekrutonte në masa punëtorë jugosllavë për ndërtimtari. Zakonisht të tillë kryesisht gjenden vetëm në zonat e prapambetura jugore të Jugosllavisë, përkatësisht në Maqedoni, Bosnjë, Hercegovinë dhe Kosovë. Këta janë njerëz që përbëhen tërësisht nga dalmatët ose serbët; përqindja e analfabetëve në jug është po aq e lartë dhe në disa raste më e lartë se në disa vende afrikane apo aziatike. Kësaj i shtohen edhe zakonet e ndryshme të mënyrës së jetesës dhe të ushqyerit të muhamedanëve, që ndoshta përbëjnë rreth 50% të punëtorëve të ndërtimit të rekrutuar deri më tani, përbuzja e tyre për gjininë femërore dhe shumë gjëra të tjera që e bëjnë shumë të vështirë për ta përshtatjen brenda natës në një shoqëri moderne industriale, dhe veçanërisht një shoqërie kaq të zhvilluar sa e jona. Në Kosovë gjakmarrja nuk është shuar ende dhe në xhepin e këtyre njerëzve thikën e gjejmë edhe më lehtë se te një italian jugor.

Rebelim kundër syve të asaj që ne e quajmë autoritet dhe rend publik, nuk është asgjë e turpshme për maqedonasit apo boshnjakët, por përkundrazi kënaq komplekset e inferioritetit dhe krenarisë së tyre të përhershme. Kur sheh me sytë e tu se, çfarë elemente primitive janë lëshuar për në Zvicër pa asnjë përgatitje, nuk mund të mos krijohet përshtypja se me këtë po marrim rreziqe që vështirë se mund të justifikohen, përveç faktit, se për këtë ambasadë dhe konsullatën tonë të përgjithshme në Zagreb do të thotë një barrë e paarsyeshme të presin “klientë” (të tillë të cilët, për shembull, kryejnë nevojën fiziologjike në ambientet tona); dhe për faktit që kemi të bëjmë me frekuentim masiv të emigrantëve të tillë që paraqesin një shqetësim publik.

Nuk është çudi që numri i jugosllavëve në konflikt me ligjet tona dhe rendin publik është rritur ndjeshëm gjatë vitit të kaluar dhe vazhdon të rritet. Çdo korrier më sjell grumbuj dosjesh për krimet dhe shkeljet e kryera nga jugosllavët në Zvicër, me të cilat duhet të merren autoritetet tona policore dhe gjyqësore: aksidentet rrugore, vjedhje, evazion fiskal, zënkat, çështje të atësisë, mashtrimet etj. pa pushuar. Nuk mund të anashkalohet më fakti që jugosllavët janë të përfshirë në kundërvajtje trafiku mbi mesataren që e ngarkojnë edhe ashtu aparatin tonë administrativ. A mund të qëndrojmë pasiv përballë këtij zhvillimi?

Për habinë time, kjo ambasadë nuk u informua me kohë për projektin për të rekrutuar edhe 15.000 (pesëmbëdhjetë mijë) punëtorë ndërtimi jugosllavë këtë vit, megjithëse ky rekrutim, pavarësisht nga perspektivat e përmendura tashmë, herët a vonë, si këtu ashtu edhe në Zvicër, mund të çojë në mosmarrëveshje të cilat me anë të një koordinimi më të mirë ndoshta do mund të kishte kontribuar në tejkalimin e tyre. Sido që të jetë e konsideroj si detyrën time të tërheq vëmendjen për rrezikun që po marrin autoritetet tona kompetente, duke përjashtuar barrën administrative me të cilën pritet të përballen përfaqësitë tona zyrtare në Beograd dhe Zagreb si rezultat i rekrutimit të kaq shumë punëtorëve të huaj shtesë, të cilët, përveç kësaj, janë të një natyre shumë të ndryshme se sa më herët.

Me gjithë vështirësitë, mund të pritet që punëtorët e ndërtimit nga Kosova, Maqedonia, Serbia etj., të bëjnë punë të dobishme në vendin tonë dhe në këtë mënyrë të japin një kontribut të çmuar në zgjidhjen e problemeve tona të ndërtimit. Ata gjithashtu kanë një përparësi se nuk mendojnë t’i marrin gratë ose familjet e tyre që t’iu bashkohen, dhe përndryshe janë me më pak kërkesa se sa punëtorët e tjerë të huaj. Një minimum përzgjedhjeje dhe përgatitjeje për atë që i pret këta njerëz në Zvicër, të cilët shpesh janë primitivë, por gjithsesi simpatik në mënyrën e tyre, do të ishte me vend dhe do të ishte mirë edhe për vendin tonë, sepse vendet e tjera të emigracionit të Evropës Perëndimore dhe punëdhënësit e tyre procedojnë më me kujdes dhe më shpejtë këtë fushë dhe gjithashtu punojnë më ngushtë me autoritetet jugosllave sesa se sa ishte më parë rasti me disa punëdhënës zviceranë.

Përveç kësaj është duke u bërë përpjekje nga Jugosllavia për të kufizuar pjesërisht lirinë e deritashme të lëvizjes për emigrim. Në Parlamentin Federativ është duke u trajtuar projektligji i ri për emigracionin, i cili parashikon shtrëngime të ndryshme për emigracionin. Arsyeja e ndryshimit të ligjit pjesërisht arsyetohet me mungesën e punëtorëve, e cila po bëhet e dukshme edhe në Jugosllavi, e mbi të gjitha në klasat e mesme dhe të larta profesionale, por edhe (të deklaruar edhe nga vetë presidentit Tito në fjalimet e tij të fundit) për faktin se, aktualisht janë rreth 300.000 ushtarakë të trajnuar që jetojnë në vendet perëndimore, e që për këtë arsye, në rast të lufte do t`i mungonin ushtrisë jugosllave. Megjithatë, në fund të fundit, ligji i ri i përket mbi të gjitha serisë së atyre masave me të cilat regjimi dëshiron të rifitojë disa nga pozitat e tij të pushtetit, të cilat i ka humbur gradualisht gjatë viteve të fundit me reformat komuniste. Megjithatë, mbetet për t’u parë a do të funksionojë ky kalkulim.

Beograd, 6 shkurt 1973

Keller[2]

Dokumenti nr. 2.

Pas demonstratave të vitit 1981 në Kosovë fillohet me spekulimet e ndryshme për natyrën, shkaqet dhe qëllimin e atyre demonstratave. Një punëtor i ambasadës zvicerane në Beograd, e bënë një përmbledhje lidhur me demonstratën e 1981 ku trajton arsyen e atyre demonstratave. Zvicra njoftohet se, shkaku kryesor i trazirave sociale duket të jetë zhgënjimi i studentëve pa shpresë për punë. Më tutje nga ky dokument del se, sipas këndvështrimit të tekst përpiluesit, mosmarrëveshjet mes serbëve dhe shqiptarëve të Kosovës janë më shumë pasojë sesa shkaku i trazirave. Konstatohet se nxitësit e “trazirave” nuk ishin shkaktuar nga jashtë, edhe pse disa prej organizatorëve kishin  simpati për Shqipërinë. Zotëronte frika se Kosova do të mund të bëhet Vendi Bask i Jugosllavisë.

Beograd, 4 maj 1981[3]

Përmbledhje

R.P. No 9/1981

VE/tm

Jugosllavia: vlerësimi i situatës dhe perspektivat e ardhshme pas trazirave në Kosovë

Përtej thashethemeve ende të shumta dhe versionit zyrtar të ngjarjeve, provat e para po dalin:

1. Trazirat ishin të rënda. Kjo është hera e parë që në Jugosllavi shpallet gjendje e jashtëzakonshme që nga viti 1948 për arsye të brendshme politike. Trazirat kishin një shtrirje në të gjithë krahinën dhe nuk ishin vetëm çështje studentësh.
2. Agjitatorët padyshim kishin kontakte jashtë vendit, disa prej tyre edhe simpati për Shqipërinë, por goditja nuk ishte përgatitur nga jashtë dhe nuk ishin të huaj ata që ishin nxitës kryesor të trazirave. Këto ishin qartazi “shtëpiake”.
3. Qetësia ruhet me koston e një angazhimi masiv të milicisë dhe mbrojtjes territoriale, por situata mbetet e pasigurt, edhe sipas mendimit të autoriteteve.
4. Pyetja kryesore është se si do të reagojnë shqiptarët e Kosovës ndaj represionit. Shumë vëzhgues perëndimorë shfaqin njëfarë pesimizmi. Ata kanë frikë se qëndrimi i ngurtë i Serbisë, pak a shumë, në aspektin afatgjatë, do të ndihmojë që Kosova të kthehet në një vend të dytë bask.

Të njëjtët vëzhgues e interpretojnë refuzimin kategorik për t’u marrë me kërkesat politike të shqiptarëve si një pranim të dobësisë së federatës jugosllave dhe mbi të gjitha si një disfatë taktike. Për këtë arsye, ka frikë se alergjia serbe ndaj një republike shqiptare do të çojë në një rrëmujë të demonstruesve të zhgënjyer dhe do të përfundojë me radikalizmin e kërkesave të tyre.

5. Të gjithë janë dakord që tani e tutje masat e sigurisë dhe në përgjithësi vëzhgimi do të jetë më i rreptë dhe më i ashpër në të gjithë vendin. Trazirat në Kosovë i shtynë udhëheqësit jugosllavë, të cilët tashmë nuk ndjeheshin të sigurt, të provokojnë në befasi një refleks mbrojtës dhe nuk dështuan nga ana e tyre. Prandaj ekziston frika për një fazë të tolerancës më të ulët.
6. Shkaqet social-ekonomike të problemeve dihet se janë shumë reale. Por krahas gjendjes së mungesës së zhvillimit ekonomik të krahinës, nuk duhet të harrojmë problemin e marrëdhënieve ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve të Kosovës si dhe karakterin antiserb të shumë sloganeve gjatë përplasjeve të fundit. Kjo armiqësi mes serbëve dhe shqiptarëve të Kosovës, si dhe rivaliteti i këtyre dy grupeve etnike për mbizotërim në këtë krahinë, i ka rrënjët në historinë e marrëdhënieve shqiptaro-serbe dhe marrëdhënieve ndër-ballkanike.

Pikërisht në këtë kontekst të vështirë përshtaten aspiratat e shqiptarëve për një republikë, faktori dominues i tërheqjes gjatë trazirave të 1, 2 dhe 3 prillit 1981. Fakti i thjeshtë që shqiptarët kanë tejkaluar numrin e serbëve në Kosovë, djepin kulturor dhe historik të Serbisë, ndihmon në përjetësimin e një forme armiqësie të fshehtë.

7. Regjimi jugosllav duket i preokupuar me rreziqet e ringjalljes së nacionalizmit në rajone të tjera. Në Kroaci, në Serbi (Vojvodinë) dhe në Bosnje-Hercegovinë (nacionaliteti mysliman). Ngjarjet më të fundit, pasojat e të cilave është e vështirë të vlerësohen, kanë sensibilizuar shumë popullatën.

Dyshohet se kreditë e reja dhe një katekizëm më rigoroz nuk do të mjaftojnë për të parandaluar trazira të reja. Financimi i Kosovës nga republikat e pasura të veriut në fakt nuk kalon pa nxitur kritika të ashpra. Se këto republika do të shtrëngojnë rripin për Kosovën dhe do të bëjnë sakrifica të tjera për këtë krahinë, për momentin duket joreale.

Problemet, duket se janë në thelb probleme që rriten, kryesisht për shkak të zhgënjimit të studentëve që nuk kanë asnjë shpresë për të gjetur punë. Fakti që ndjenjat nacionaliste kundër-serbe dhe shqiptare u ngritën gjatë demonstratave duket të jetë më shumë pasojë sesa shkak i trazirave. Por shtypja, kur është e ashpër, lë gjurmë dhe mund të sjellë pakënaqësi me pasoja të paparashikueshme.

Si përfundim mund të thuhet se tensionet po rriten për aq sa nuk do të diskutohet për problemet reale.

I ngarkuari me punë, për ambasadën zvicerane

Vettovaglia[4]

Dokumenti nr. 3.

Ky dokument fletë për bisedime ndërmjet sekretarit të shtetit zviceran z. Eduard Brunner[5] me zëvendës sekretarin të jashtëm federativ të Jugosllavisë z. Budimir Lonqar[6] për çështje dypalëshe mes këtyre dy vendeve. Këtu flitet për punëtorët jugosllavë në Zvicër ku nga pala zvicerane konstatohet se, punëdhënësit zviceranë janë shumë të kënaqur me kontingjentin e madh të punëtorëve jugosllavë, të cilët mbulojnë gamën e plotë të profesioneve dhe kualifikimeve, si njerëzore ashtu edhe profesionale. Nga ana tjetër Beogradi,  në atë  kohë si kryeqytet i Republikës Federative të Jugosllavisë, falënderohet për rolin e luajtur nga Zvicra në riorganizimin e borxheve jugosllave, por, njëkohësisht,  ankohet për aktivitetet kundër-jugosllave të qarqeve të emigrantëve. Rekrutimi i madh i punëtorëve jugosllav – pra edhe shqiptarë – në vitet paraprake, me kohë, këta punëtorë, ku shumë prej tyre e lëshonin Jugosllavinë edhe për arsye të refuzimit politik të sistemit jugosllav, fillojnë të aktivizohen politikisht në Zvicër duke e ngritur zërën e tyre kundër Jugosllavisë. Aktivitetet e ndryshme të grupe të ndryshme jugosllave –  kroate dhe, në vitet e 1980ta, sidomos ato shqiptare – fillojnë t`i shqetësojnë strukturat shtetërore jugosllave. Këtu flitet për “grupe terroriste” me qëllime kundër Jugosllavisë. Për palën jugosllave demonstratat e organizuara në Zvicër prej shqiptarëve nga Jugosllavia, sidomos të atyre nga Kosova, fillojnë të bëhen problem diplomatik mes dy shteteve.

p.B.15.21.Youg.(10)-DJ/bc[7]                                                                     24 tetor 1984

Procesverbali i takimit ndërmjet Sekretarit të Shtetit E. Brunner (BR) dhe Zëvendës Sekretarit Federal për Punët e Jashtme të Jugosllavisë, B. Lonqar (LO), në Bernë, 17 dhe 18 shtator 1984.

Çështjet dypalëshe

BRE:

Vendet me të cilat kemi marrëdhëniet dypalëshe më intensive janë ato me të cilat kemi më shumë probleme dypalëshe. Nëse kemi disa prej tyre me Jugosllavinë, kjo tregon zhvillimin e marrëdhënieve tona. Punëtorët jugosllavë përbëjnë një nga kontingjentet më të mëdha në Zvicër, pas italianëve dhe spanjollëve. Punëdhënësit zviceranë janë shumë të kënaqur me këta, si në aspektin njerëzor ashtu edhe në atë profesional. Veçanërisht, këta punëtorë mbulojnë gamën e plotë të profesioneve dhe aftësive.

REI:

Marrëveshja konsullore dhe vendosje e datës 16 shkurt 1887 si dhe marrëveshja për ekstradim në çështjet penale i datës 28 nëntor 1887 e lidhin mbretërinë e Serbisë me konfederatën zvicerane. Këto kanë nevojë të aktualizohen. Për më tepër, kjo marrëveshja e fundit nuk parashikon korrespondencë të drejtpërdrejtë midis 2 ministrave të drejtësisë. Duke pasur parasysh intensifikimin e marrëdhënieve mes dy vendeve tona, ne mund të kalojmë në një shkëmbim notash që do të lejonte futjen e këtij thjeshtimi. Në Zvicër ka hyrë në fuqi ligji për ndihmën e ndërsjellë juridike në çështjet penale, që e bënë të mundur zgjerimin  e kësaj ndihme juridike të ndërsjellë. Në lidhje me ndihmën e ndërsjellë në çështjet civile, Zvicra dëshiron të miratojë një ligj të së drejtës ndërkombëtare private. Projekti është në Parlament. Nëse miratohet, ne mendojmë të aderojmë në konventën shumëpalëshe në këtë fushë, Jugosllavia dhe Zvicra marrin pjesë në Konferencën e Hagës për të Drejtën Ndërkombëtare Private. Jugosllavia ka ratifikuar tashmë 4 konventa të hartuara nga kjo Konferencë. DFDP[8] po punon për t’i propozuar parlamentit ratifikimin e 3 Konventave: atë për njoftimet (14 e konferencës), atë për marrjen e provave (20-ta) dhe atë për rrëmbimet e fëmijëve (28ta). Shpresojmë, bazuar në marrëdhëniet tona dypalëshe, që edhe Jugosllavia të bashkohet.

LO:

Bashkëpunimi ynë dypalësh është rritur në vitet e fundit. Ne përgjithësisht mirëpresim rritjen e interesit ndërkombëtar të Zvicrës në të gjitha fushat. Ne dëshirojmë të rrisim më tej bashkëpunimin tonë ekonomik dhe ta bëjmë atë më të balancuar. Ne e dimë se vështirësitë në këtë fushë vijnë më tepër nga ana jonë.

Momentalisht kuvendi ynë po harton një ligj të ri për investimet private, një ligj shumë më liberal, risitë kryesore të të cilit janë: 1. Investitori i huaj do të mund të kalojë, pa kufi, kufirin prej 49% të kapitalit që i është vendosur. 2. Transferimi i fitimeve do të jetë i garantuar.

Ne jemi shumë të kënaqur me rolin e Zvicrës në ristrukturimin e borxheve tona. Shpresojmë që Zvicra ta luajë këtë rol në të njëjtën mënyrë edhe në vitin 1985.

Ne duam të arrijmë një “modifikim” shumëvjeçar (një term që preferojmë më shumë sesa “ristrukturim borxhi”) të borxhit tonë që do të lejojë një ri-balancim dinamik të ekonomisë sonë në përputhje me mandatet e politikës sonë të brendshme.

Ne jemi të kënaqur me bashkëpunimin në fushën e fuqisë punëtore. Për sa i përket bashkëpunimit ligjor, ne jemi dakord në parim që të aktualizojmë marrëveshjet tona sipas linjave të treguara nga ministri Reimann, përmes një shkëmbimi notash. Departamentet tona ligjore do të duhet të takohen për t`i trajtuar detajet. Ne gjithashtu i shohim në një mënyrë pozitive 3 Konventat e Konferencës së Hagës që ju po mendoni t’i ratifikoni.

Përvoja ime me sistemet parlamentare perëndimore më mundëson të kuptoj liberalizmin zviceran. Por ka një hapësirë ​​për t’u mbyllur në interes të ruajtjes së demokracisë dhe marrëdhënieve ndërkombëtare. Nisma për të forcuar bashkëpunimin politik, ligjor dhe policor në luftën kundër terrorizmit vjen nga demokracitë perëndimore. Ne i mbështesim këto përpjekje dhe nuk vendosim një standard të dyfishtë midis terrorizmit të krahut të djathtë apo të majtë. Me keqardhje vërejmë se në Zvicër ka grupe terroriste dhe të tjera që kryejnë veprimtari armiqësore ndaj Jugosllavisë. Është vështirë të bëhet dallimi midis aktiviteteve politike dhe qëllimeve terroriste. Që nga viti 1980, ne kemi regjistruar më shumë se 30 incidente të natyrave të ndryshme, por negative. Për të përmendur vetëm disa raste, disa terroristë jugosllavë u arrestuan në Bazel në vitin 1981 me 500 kg eksploziv, municion dhe armë. Ne kurrë nuk kemi marrë një raport për hetimin tuaj. Një terrorist nga i njëjti grup u arrestua në vitin 1982 në Jugosllavi pasi shkaktoi një shpërthim. Në këtë kontekst, në Gjermani janë zbuluar shumë armë dhe eksploziv nga Zvicra.

“Lëvizja për Republikën shqiptare të Kosovës në Jugosllavi” shumë shpesh i kalon kufijtë e veprimtarisë politike dhe i gjithë veprimi i saj ka për qëllim shkatërrimin e Jugosllavisë.

BR:

Sipas arkivave të asaj kohe, ministri rus protestonte çdo ditë kundër veprimtarisë së Leninit në Zvicër…

Historia jonë si shtet federal, përvojat tona me përpjekjet e huaja për ndërhyrje përmes kantoneve apo individëve të ndikuara nga tezat e tyre, na mundësojnë t’ju kuptojmë, dhe ne dënojmë fuqishëm dhe me vendosmërinë më të madhe çdo përpjekje për të vënë në dyshim rendin dhe sovranitetin e një shteti, dhe sidomos çdo ndërhyrje në rendin e brendshëm nëpërmjet federalizmit. Konsiderojmë se tentativat kundër Jugosllavisë janë të dënueshme sepse tentojnë të përmbysin rendin e brendshëm. Kjo është një çështje e brendshme jugosllave që duhet ta zgjidhni sipas rregullave tuaja. Për sa i përket aktiviteteve terroriste, ne bashkëpunojmë me shumë vende për të parandaluar përhapjen e terrorizmit. Deri më tani, forcat tona policore kanë qenë efektive dhe Zvicra nuk ka përjetuar kurrë ngjarje kaq të rënda sa ato të drejtuara kundër Jugosllavisë, në Shtetet e Bashkuara, Suedi apo RFGJ.[9]

Dy vendet tona bashkëpunuan për të përfshirë në Dokumentin e Madridit të KSBE-së një pasazh të rëndësishëm për luftën kundër terrorizmit që nuk ekzistonte në Aktin Final të Helsinkit. Përveç kësaj, më 13 shkurt 1981, një zyrtar i lartë në Ministrinë e Brendshme të Jugosllavisë në Bernë kishte kontakte me kolegët e tij zviceranë për krimin, drogën dhe terrorizmin ndërkombëtar. Ky lloj kontakti mund të përsëritet ndërmjet njerëzve kompetentë në mënyrë diskrete.

Ne nuk mund t’ju japim një përgjigje tani për personat e arrestuar në vitin 1981, por besojmë se ambasada jonë në Beograd do t’ju japë një përgjigje për pyetjen tuaj në të ardhmen e afërt.

Disa depo armësh dhe municionesh që milicia jonë i ka decentralizuar në të gjithë vendin u zbuluan disa vite më parë nga hajdutët, dhe armët nga ky burim qarkullonin në Evropë në atë kohë. Që atëherë kemi marrë masat adekuate mbrojtëse dhe nuk ka pasur më vjedhje.

Ashtu si ju, ne dënojmë dhe shprehim keqardhje për ngjarjet e ndodhura gjatë demonstratave shqiptare. Këto demonstrata janë miratuar nga autoritetet përgjegjëse kantonale. Për shkak të sistemit tonë juridik, është e vështirë të ndalohen demonstratat, të cilat gjithmonë janë organizuar nga zviceranët.

Ne kemi ndërmarrë hapa për të informuar kantonet se ne dëshirojmë të informohemi, aty ku është e mundshme, për kërkesa të reja të lejimit për të demonstruar, në mënyrë që, eventualisht, të propozojmë kantoneve që të mos lejojnë, sidomos në rastet kur nuk janë respektuar kushtet e demonstratave të mëhershme. Dy vjet më parë, për shembull, një demonstratë shqiptare në Gjenevë u ndalua pikërisht për një arsye të tillë.

Megjithatë, këto demonstrata kalojnë krejtësisht pa u vënë re nga opinioni ynë publik, kështu që nuk keni pse ta dramatizoni këtë çështje. Ndalimi i një demonstrate duket të jetë një ngjarje më e madhe sesa mbajtja e saj. Zviceranët kanë një pamje shumë pozitiv për Jugosllavinë që nga rezistenca e Luftës së Dytë Botërore dhe linja e pavarur e ndjekur që nga viti 1948 nën kujdesin e marshall Tito. Turizmi, kontaktet njerëzore dhe politike e përforcojnë këtë qëndrim pozitiv.

LO:

Besojmë se e kuptoni ndjeshmërinë tonë. Kontaktet mes zyrtarëve kundër terrorizmit duhet të vazhdojnë, dhe për këtë qëllim mund t’ju arrijë një ftesë jugosllave.

FA:

Ne marrim parasysh me interes informacionin tuaj për liberalizimin e ligjit tuaj për investimet të drejtpërdrejta, efektet pozitive të të cilit në zhvillimin e vendeve që i presin ato janë theksuar nga kriza ndërkombëtare e borxhit.

Jemi shumë të lumtur që kemi mundur të kontribuojmë në përmirësimin e situatës ekonomike të Jugosllavisë në vitin 1984. Për sa i përket vitit 1985, ne do të shqyrtojmë mundësinë e vazhdimit të veprimit tonë koordinues në dy kushte: 1, të bëhet një kërkesë e përbashkët nga Jugosllavia dhe FMN-ja dhe në veçanti vendet kreditore, veçanërisht ato të G-5 (SHBA, Franca, Japonia, Gjermania dhe Britania e Madhe), 2 se ka një shans të mirë për sukses, i cili kërkon përgatitje të mjaftueshme dhe një ide të qartë të qëllimeve që duhen arritur.

…

(Në pjesën tjetër të këtij procesverbali,  që nuk e kemi dhënë këtu të plotë, flitet kryesisht për borxhet, kreditë, investimet në kontekstin e marrëdhënieve zvicerane-jugosllave, andaj nuk po e japim këtu, sepse nuk ka rëndësi të veçantë në kontekstin me Kosovën. Vër. e përkthyesit.).

J.-J. de Dardel [10]

Dokumenti nr. 4.

Në fillim të tetorit 1984 një delegacion zviceran viziton Jugosllavinë. Gjatë kësaj vizite bëhet një vështrim i përgjithshëm i marrëdhënieve dypalëshe ndërmjet Zvicrës dhe Jugosllavisë, të cilat “tradicionalisht kanë qenë të mira dhe janë intensifikuar vitet e fundit” – duke pasur parasysh vizitën e Sekretarit të Shtetit Eduard Brunner  në Beograd në shtator 1985. Përveç çështjeve të ndryshme të marrëdhënieve dypalëshe të natyrës së investimeve, aspektit financiar, problemet që shqetësojnë marrëdhëniet me Jugosllavinë kanë të bëjnë kryesisht me praninë në Zvicër të një kontingjenti të madh emigrantësh jugosllavë, një pjesë e madhe e të cilëve tashmë vinin nga Kosova. Këta emigrant tashmë kishin filluar të angazhoheshin edhe politikisht duke organizuar demonstrata në Zvicër për të drejtat e shqiptarëve në Jugosllavi, në Kosovë në veçanti. Spiunimi i emigrantëve nga punëtorët e ambasadës jugosllave dhe aktiviteteve tjera përgjimi fillojnë të bëhen problem në raportet zvicerane-jugosllave.

P.B.15.21.youg.- DJ/df[11]                                                                          Bernë, 9 shtator 1985

Vizita e Sekretarit të Shtetit Edouard Brunner

në Beograd 15-17 shtator 1985

Marrëdhëniet dypalëshe Zvicër-Jugosllavi

Marrëdhëniet e përgjithshme politike

Marrëdhëniet tona dypalëshe me Jugosllavinë kanë qenë tradicionalisht të mira dhe janë intensifikuar vitet e fundit. Kontaktet e nivelit të lartë politik janë të shpeshta, në arenat ndërkombëtare apo nëpërmjet vizitave dypalëshe. Zëvendës Sekretari Federal për Punët e Jashtme Lonqar vizitoi Sekretarin e Shtetit Brunner nga 16 deri më 19 shtator 1984, këshilltari federal Aubert udhëtoi për në Beograd më 1 dhe 2 nëntor 1984 (vizita u ndërpre për shkak të varrosjes së zonjës Gandhi). Ndërkohë, z. Aubert u takua përsëri me MPJ[12] Dizdareviq[13] në prill 1985 në Konferencën e Stokholmit dhe në fillim të gushtit 1985 në Helsinki. Ky i fundit do të ftohet në Bernë në fillim të vitit 1986. (Shih dosjen d)[14]

Thellimi i kontakteve tona me Jugosllavinë mund të fokusohet në dy elementeve të rëndësishme: Nga njëra anë, midis dy vendeve është vendosur bashkëpunim i frytshëm në kuadrin e vendeve neutrale dhe të paangazhuara në KSBE. Njëfarë ngjashmërie pikëpamjesh për shumë probleme evropiane nuk u mohua, pavarësisht nga pakënaqësia e bisedimeve. Nga ana tjetër, Zvicra ka luajtur një rol shumë aktiv që nga fillimi i vitit 1983 si koordinatore e një fushate shumëpalëshe të ndihmës financiare për Jugosllavinë, për të cilën na është mirënjohëse. (Shih dosjen a)

Le të theksojmë në një nivel tjetër se Jugosllavia na besoi në dhjetor 1984 përfaqësimin e interesave të saj në Maroku, pas vendimit të Rabatit për të ndërprerë marrëdhëniet pas njohjes nga Beogradi të Republikës Demokratike Arabe Sahrawi. (Shih dosjen e)

Problemet aktuale

Problemet që herë pas here i shqetësojnë marrëdhëniet tona me Jugosllavinë kanë të bëjnë kryesisht me praninë në Zvicër të një kontingjenti të madh të emigrantëve jugosllavë, një pjesë e madhe e të cilëve vijnë nga Kosova. “Lëvizja për Republikën Shqiptare të Kosovës në Jugosllavi”, me qendër në Biel dhe aktive në disa vende të Evropës Perëndimore, që nga viti 1981 ka organizuar një sërë demonstratash në qytete të ndryshme të Zvicrës, e fundit në Bernë në korrik 1984. Autoritetet jugosllave protestuan vazhdimisht kundër asaj që ata e shihnin si tolerancë zvicerane të planeve të destabilizimit kundër vendit të tyre. Duke pasur parasysh filozofinë tonë liberale në lidhje me lirinë e shprehjes, autoritetet federale dhe kantonale kanë vëzhguar nga afër aktivitetet e emigracionit jugosllav dhe nuk kanë toleruar asnjë shkelje të kornizës ligjore të cilës i përmbahen. (Shih dosjen b)

Nga ana tjetër, autoritetet jugosllave përpiqen të kontrollojnë dhe të spiunojnë emigracionin e tyre në Zvicër, ndonjëherë duke shkelur sistemin tonë juridik. Policia dhe DFPJ[15] janë ftuar vazhdimisht nga përfaqësues të ambasadës dhe konsullatës jugosllave në Zvicër.

Nga ana e tyre, autoritetet jugosllave natyrshëm hedhin poshtë të kenë dalë përtej kornizës ligjore që u është caktuar dhe, përkundrazi, duan të intensifikojnë kontaktet e tyre me DFDP-në[16] duke krijuar kanale dypalëshe bashkëpunimi. Prokuroria publike është shumë ngurruese ndaj këtyre propozimeve. Ajo beson se mjetet ekzistuese të kontaktit (Interpoli) janë të mjaftueshme dhe duhet të përdoren më mirë nga jugosllavët, që dyshohet se në fakt duan të fitojnë hapësirë në Zvicër në mënyrë që të kontrollojnë më zyrtarisht shtetasit e tyre (Shih dosjen e)

Marrëdhëniet shoqërore

Marrëdhëniet shoqërore me Jugosllavinë nuk paraqesin ndonjë problem të veçantë. Në fund të vitit 1983 jetonin në Jugosllavi 266 shtetas zviceranë, përfshirë këtu edhe 128 shtetas me nënshtetësi të dyfishtë. Dy të tretat e kësaj kolonie të vogël përbëhen nga gra të shtetasve jugosllavë.

Në fund të prillit 1985, më shumë se 33.000 jugosllavë u vendosën në Zvicër, dhe pothuajse 32.000 morën leje qëndrimi vjetore. Këtyre 65,000 (gusht 1981: 61.000) u shtohet një numër i madh punëtorësh sezonal (gati 30,000 në vrullin e sezonin). Kjo e fundit përfshin shumicën e jugosllavëve me origjinë shqiptare, numri i të cilëve është mbi 15.000 sipas ambasadës jugosllave në Bernë.

Këta punëtorë jugosllavë, kontingjenti i tretë i të huajve në Zvicër, përfitojnë nga të njëjtat kushte si kolegët e tyre spanjollë ose portugez. Arsimi i fëmijëve jugosllavë në Zvicër rregullohet me një protokoll të nënshkruar në tetor 1977. Nga 10 deri më 12 shtator 1984, në Beograd u mbajt seanca e parë e një komisioni të përzier ad hoc për çështjet e aftësimit profesional për të rinjtë dhe punëtorët jugosllavë. Diskutimet do të vazhdojnë në Bernë në vitin 1985. Një marrëveshje për sigurimet shoqërore ekziston që nga viti 1962 dhe një ndryshim i kësaj marrëveshjeje, i nënshkruar në korrik 1982 në Bernë, ka hyrë në fuqi më 1.1.84

Megjithatë, ka një anë negative që duhet theksuar: kriminaliteti dhe delikuenca janë të larta në koloninë jugosllave në Zvicër, më e lartë se në kolonitë e tjera të huaja. Autoritete të ndryshme policore zvicerane duan të vendosin regjimin e vizave për jugosllavët, një propozim që qeveria e Zvicrës e ka refuzuar dy herë (veçanërisht pas opinionit të DFPJ[17]). (Shih dosjen c)

Çështjet Ligjore

Kur z. Lonqar erdhi në Bernë në shtator 1984, pala zvicerane kishte propozuar aktualizimin e traktatit të ekstradimit të vitit 1887 dhe marrëveshjes për vendosjes dhe konsullatë të vitit 1888 (kryesisht një rishikim formal). Ne propozuam gjithashtu lidhjen e një marrëveshjeje të ndërsjellë të ndihmës administrative për trafikun rrugor. Ne jemi ende të gatshëm të zhvillojmë bisedime dypalëshe me Beogradin ndërmjet specialistëve për këto çështje. Nga ana tjetër, për sa i përket dëshirës jugosllave për të lidhur një marrëveshje dypalëshe për ndihmën e ndërsjellë juridike në çështjet penale, civile ose tregtare, ne i konsiderojmë të mjaftueshme instrumentet ekzistuese dypalëshe dhe shumëpalëshe. (Shih dosjen c)

Marrëdhëniet kulturore

Shkëmbimet tona kulturore me Jugosllavinë janë të rregullta, megjithëse modeste, dhe një pjesë tradicionale e marrëdhënieve tona dypalëshe. Autorët zviceranë shpesh përkthehen dhe botohen në Jugosllavi, ku mirëpriten rregullisht edhe muzikantët tanë. Kinemaja zvicerane nuk është e huaj atje. Një javë e filmit zviceran pati njëfarë suksesi në vitin 1982 në Beograd, Zagreb dhe Lubjanë, ndërsa në nëntor 1984 u mbajt një retrospektivë e filmave të Fredi M. Murer në Beograd. Promovimi i kulturës në Zvicër, veçanërisht në fushën e ekspozitave të artit Nalf dhe përfaqësimi i grupeve etnike është më intensiv se anasjelltas.

Shkencëtarët zviceranë janë të ftuar në kurse dhe ligjërata në universitetet jugosllave. Për dallim nga vitet e kaluara, Komisioni Federal për Bursat nuk jep më bursa për studime në Jugosllavi për vitin akademik 1986/87. Jugosllavia nuk ofron bursa studimi për Zvicrën. (Shih dosjen e)

Çështje të veçanta

Jugosllavët duan të lidhin një marrëveshje për taksimin e dyfishtë me Zvicrën. Ata aktualisht po shqyrtojnë se çfarë lëshimesh mund të bëjnë për të pasqyruar praktikat tona në këtë fushë. (Shih dosjen e)

Si rezultat i vendosjes së taksës së automjeteve të rënda në Zvicër, më 17 qershor 1985 në Bernë u nënshkrua një marrëveshje e re për transportin rrugor ndërkombëtar, e cila parashikon taksimin në baza reciproke. (Shih dosjen e)

Njëfarë përkeqësimi në situatën e të drejtave të njeriut mund të vërehet në Jugosllavi. Prandaj do mund të ishte e përshtatshme t`u drejtohemi autoriteteve jugosllave për të shpjeguar mirëkuptimin  tonë të situatës së tyre të brendshme dhe shqetësimet tona të vazhdueshme për të drejtat e njeriut. (Shih dosjen e)

J.-J. de Dardel[18]

Dokumenti nr. 5

Si në dokumentet pararendëse, pala zvicerane e kishte vënë në dijeni përfaqësuesit e lart të shtetit jugosllav se, Zvicra nuk mund të toleroj aktivitete të shërbimit të fshehtë jugosllav në vendin e tyre. Gjatë takimeve dypalëshe bëhen shkëmbim mendimesh ndërmjet një delegacioni zviceran dhe një delegacioni jugosllav pas dëbimit të një anëtari të ambasadës së Jugosllavisë në Bernë për shërbimin sekret të inteligjencës politike (vëzhgimi i emigracionit jugosllav/shqiptar në Zvicër). Sipas dokumentit, bisedimet ishin të dobishme sa ndihmuan në uljen e tensioneve që shënuan marrëdhëniet mes këtyre dy vendeve.  Zvicra i kishte bërë me dije palës jugosllave se ajo i kuptonte shqetësimet e saja për emigrantët e sajë që organizonin demonstrata kundër Jugosllavisë, mirëpo në të njëjtën kohë, Zvicra ua bënë me dije palës jugosllave se, rendi demokratik liberal i Zvicrës ua mundëson të gjithë njerëzve që jetojnë në këtë vend të drejtën për të demonstruar dhe se, kompetenca e dhënies së lejes për të demonstruar është te kantonet andaj konfederata zvicerane ka pak mundësi intervenimi. Këtu është edhe  protokolli nga J. Leutert për bisedimet ndërmjet një delegacioni zviceran dhe jugosllav më 24 qershor 1986 në Beograd rreth veprimtarive të jugosllavëve. Temë kryesore këtu është “veprimtaria e emigracionit armiqësor” nga Jugosllavia, qe kryesisht ishin shqiptarë.

p.B.22.43.I riu.[19]

p.A.44.21.I riu. – MX/sy                                                              Bernë, 3 korrik 1986

Konfidentciale

Raport mbi shkëmbimin e pikëpamjeve ndërmjet një delegacioni zviceran dhe një delegacioni jugosllav në lidhje me aktivitetet e zyrtarëve konsullorë jugosllavë në Zvicër

Beograd, 24 qershor 1986

Qëllimi i shkëmbimit të mendimeve është sqarimi i qëndrimeve përkatëse të dy palëve pas dëbimit të një punonjësi të ambasadës jugosllave në Bernë për shërbimin e inteligjencës politike (monitorimi i emigrimit jugosllav në Zvicër) në fillim të këtij viti. Ato u zhvilluan në dy faza: në mëngjes ndërmjet dy delegacioneve të plota, pasdite ndërmjet përfaqësuesve të DFDP-së[20] dhe përfaqësuesve të Ministrisë së Brendshme (shih raportin e z. Leutert dhe shënimin e z. Peter në shtojca).

Bisedimet ishin të dobishme në atë që ndihmuan në zbutjen e tensioneve që karakterizuan marrëdhëniet tona me Jugosllavinë pas incidentit të mësipërm (dhe që demonstrata shqiptare e organizuar në Bernë më 21 qershor 1986 nuk pati asnjë efekt lëshimi!). Edhe pala jugosllave shprehet e kënaqur me këtë takim dhe rezultatet e tij. Kjo lidhje e lumtur shpjegohet për arsyet e mëposhtme.

Duke pranuar dialogun, duke dërguar një delegacion në Beograd (që, për më tepër, ishte zakon për shkak të konsultimeve të ngjashme në Bernë më 1981), Zvicra tregoi një qëndrim të mirë ndaj Jugosllavisë, veçanërisht se nuk ishte e pandjeshme ndaj problemeve serioze politike me të cilat përballet ky vend.

Për çështjen delegacioni zviceran sqaroi në mënyrë të qartë kufizimet e vendosura nga sistemi ligjor zviceran për veprimtarinë e zyrtarëve konsullorë jugosllavë në lidhje me emigracionin jugosllav në Zvicër, si dhe praktikën e vendit tonë në lidhje me mbrojtjen e lirive individuale. Ai theksoi se qëndrimi i Zvicrës nuk ishte aspak selektiv, por i bazuar në parime themelore që vlejnë për të gjitha vendet. Ai ishte mjaft i qartë në këto pika jo vetëm për t’i dëgjuar, por edhe për t’u dëgjuar.

Kështu u refuzoi kërkea për bashkëpunim nga autoritetet jugosllave për  presion kundër aktiviteteve kundër-jugosllave në Zvicër, pasi këto aktivitete do të ishin në kundërshtim me ligjin tonë. Kushtet e këtij bashkëpunimi, të kuptuara në mënyrë pragmatike, u sqaruan nga Z. Peter dhe Burkhard gjatë takimit të tyre me përfaqësues të Ministrisë së Brendshme.

Diskutimet u zhvilluan në një atmosferë të mirë, toni i sjellshëm i përdorur nga të dyja palët duke mos përjashtuar ashpërsinë e vërejtjeve.

Joean Monier[21]

Shtojcat:

-Raporti i zotit Leutert

-Shënim nga zoti Peter

Kopje:

-Kreut  departamentit

-Sekretarit  Shtetit

– Divizioni Politik I

-Drejtoria e të Drejtës Ndërkombëtare Publike

-Ministrisë e federale (2 eks.)

-Ambasadës së Zvicrës në Beograd

Regjistrimi i bisedimeve ndërmjet një delegacioni zviceran dhe një delegacioni jugosllav më 24 qershor 1986 në Beograd për aktivitetet e zyrtarëve konsullorë jugosllavë në Zvicër

– Delegacioni jugosllav shih shtojcën 1

Delegacioni zviceran:

– Ambasadori Jean Monnier, Këshilltar Ligjor DFPJ[22]

– Dr. Markus Peter, ndihmës prokurori federal

-Dr. Roland Burkhard, zëvendës shefi i 2-të i policisë federale

– Dr. Jürg Leutert, bashkëpunëtor i ambasadës, Beograd

Prof. Bohte

Shpreson që këto bisedime të ndihmojnë nga njëra anë për të kuptuar më mirë problemet dhe nga ana tjetër për të ndryshuar praktikën e organeve të policisë zvicerane. Për sa i përket dëbimit dhe ndalimit të hyrjes ndaj diplomatëve jugosllavë dhe proceseve gjyqësore të tre jugosllavëve të akuzuar për rastin kompleks Iliq, duhet theksuar se, veprimtaria e tyre ishte në kuadrin e asaj që lejohet nga e drejta ndërkombëtare. Veprimet e autoriteteve zvicerane janë të paprecedentë, praktika e tyre e pakuptueshme; nuk ka probleme të tilla me shtetet e tjera. Në aspektin e së drejtës ndërkombëtare: E drejta për komunikim të lirë me përfaqësinë konsullore të vendit të origjinës është një parim i përgjithshëm ligjor që është i përfshirë pozitivisht në Konventën e Vjenës për Marrëdhëniet Konsullore. Dëbimi dhe proceset gjyqësore kanë gjithashtu pasoja të rënda praktike: si konsujt ashtu edhe jugosllavët që kërkojnë këshilla nuk guxojnë më të kontaktojnë njëri-tjetrin, gjë që është serioze duke pasur parasysh numrin prej 72,000 emigrantësh. Kjo veçanërisht sepse nuk ka një rrjet të marrëveshjeve dypalëshe ndërmjet Zvicrës dhe Jugosllavisë, si ato që kanë të bëjnë me shkollat ​​dhe punësimin. Kjo situatë është e rëndësishme për të drejtat e njeriut, siç mund të shihet në një formë disi të përgjithshme nga Deklarata e OKB-së për të Drejtat e Njeriut.

Zvicra është bërë qendra kundër-jugosllave e emigrantëve shqiptarë, qëllimi i të cilit është të shkatërrojë integritetin shtetëror të Jugosllavisë. Armët, municionet dhe eksplozivët sigurohen nëpërmjet Zvicrës. Këto aktivitete janë gjithashtu problematike juridikisht. E drejta ndërkombëtare e ndalon Zvicrën t’i tolerojë ato në territorin e saj. Nga njëra anë, autoritetet zvicerane janë shumë kufizuese në lidhje me komunikimin ndërmjet emigrantëve dhe përfaqësisë konsullore; nga ana tjetër, ata janë shumë tolerantë në trajtimin e forcave armiqësore ndaj Jugosllavisë. Kjo shkon deri aty sa ambasadori shqiptar i akredituar në Vjenë viziton klubet jugosllave dhe shprehet hapur shkatërrimin e rendit kushtetues në Jugosllavi.

Të gjitha këto probleme janë një faktor kufizues për zhvillimin e marrëdhënieve dypalëshe. Prania e delegacionit zviceran është pozitive. Është për të ardhur keq që ky takim – pavarësisht ftesave dhe shënimeve të shumta, disa prej të cilave mbetën pa përgjigje – po zhvillohet vetëm tani.

Ambasadori Monnier

Marrëdhëniet dypalëshe janë të shkëlqyera. Dëshmi për këtë, ndër të tjera, jep edhe roli i Zvicrës në ri financimin e borxhit të jashtëm jugosllav dhe bashkëpunimi i ngushtë mes dy vendeve në kuadër të KSBE-së. Megjithatë, nuk janë të rralla rastet kur lindin probleme mes miqsh. Në situata të tilla, është e rëndësishme të flitet hapur dhe lirshëm.

Duhet të dallohen dy pika: nga njëra anë, veprimtaria e funksionarëve jugosllavë në Zvicër dhe nga ana tjetër, atë të mërgimtarëve armiq. E drejta për të kontaktuar përfaqësinë e vendit të origjinës zbatohet në parim. Është parakusht për ushtrimin e detyrave konsullore. Ashtu si të gjitha të drejtat e përcaktuara në dy Konventat e Vjenës, edhe kjo është e lidhur me kuadrin e sistemit juridik të shtetit pranues; e njëjta gjë vlen edhe për detyrat konsullore. E drejta e komunikimit është e njohur në Zvicër. Sipas praktikës zyrtare, nuk ka as kufizime.

Problemet zvicerane-jugosllave nuk janë shkaktuar nga kufizimet e komunikimit, por nga disa aktivitete të zyrtarëve jugosllavë. Neni 5a i Konventës së Vjenës e autorizon shtetin dërgues të kujdeset për interesat e tij në shtetin pritës. Disa aktivitete të veçanta të zyrtarëve jugosllavë, gjegjësisht vëzhgimi i emigrantëve armiqësorë, të cilat ne nuk e quajmë “detyrë konsullore”, shkelin nenin 272 të Kodit Penal Zviceran. Dy gjëra të tjera: parimisht natyra dhe fushëveprimi i veprimtarisë konsullore përcaktohen nga ligji i shtetit dërgues. Nëse kjo rezulton në një papajtueshmëri me sistemin juridik të shtetit pritës, ky i fundit ka përparësi. Për shembull, Zvicra ndalon martesat civile në misionet e huaja. Për më tepër, Zvicra nuk procedon në mënyrë selektive në zbatimin e sistemit të saj ligjor – siç tregohet edhe nga shembuj të shumtë në lidhje me zbatimin ekstraterritorial të ligjit të huaj kundrejt institucioneve zvicerane. Është një parim. Letra amicus curiae që qeveria zvicerane i paraqiti një gjykate amerikane dy vjet më parë thotë se Zvicra tradicionalisht merret me ruajtjen e të drejtave të saj sovrane. Cenueshmëria që vjen nga vogëlsia e saj e shtyn të mbrojnë këto vlera me çdo mjet të nevojshëm – ushtarakisht, diplomatik dhe juridik.

Profesor Bohte

Pyetja e dytë – ajo e veprimtarive të emigracionit armiqësor – lidhet me të parën, pengimin e komunikimit. Ne mendojmë se aktivitetet e konsujve tanë nuk kanë për qëllim cenimin apo rrezikimin e sovranitetit, rendit ligjor dhe sigurisë së Zvicrës.

Dr. Peter (i dorëzon tekstin e nenin 272 të KPZ;[23] shih Shtojcën 2)

Duhet të saktësohet se ky nen ka të bëjë me mbrojtjen e sovranitetit territorial të Zvicrës, prandaj mbrohen jo vetëm shtetasit zviceran por edhe të huajt që qëndrojnë në Zvicër për një periudhë të caktuar kohore.

Profesor Bohte

Nga ky tekst mund të lexohet se – pa hy në një analizë të detajuar – neni 272 i KPZ trajton aktivitete që janë të drejtuara kundër sovranitetit dhe sigurisë së Zvicrës. Jugosllavia e mohon me vendosmëri se aktivitetet e zyrtarëve jugosllavë dëmtojnë interesat zvicerane.

Zotri Colak

Problemi qëndron në faktin se emigrantët me azil në Zvicër dhe punëtorët e përkohshëm abuzojnë me mikpritjen e Zvicrës dhe, në kundërshtim me ligjin ndërkombëtar dhe ligjin zviceran, po përgatisin aksione terroriste dhe subversive kundër Jugosllavisë dhe përfaqësuesve të saj. Një vështrim prapa tregon se që nga përfundimi i luftës 150 jugosllavë – prej tyre 6 diplomatë – kanë humbur jetën për shkak të sulmeve terroriste. 500 – prej tyre 15 diplomatë – u plagosën rëndë. Në kohën e fushatës kundër-jugosllave të Bllokut Lindor, 2000 jugosllavë vdiqën në kufijtë me Bullgarinë dhe Shqipërinë. Këtu qëndron arsyeja e ndjeshmërisë së Jugosllavisë ndaj terrorizmit. Qendra e terrorit kundër-jugosllav gjatë viteve 1970 ishte në Suedi. U vra një ambasador, u hodh në erë avioni Stokholm-Beograd (27 të vdekur). Që nga viti 1980, kjo qendër është zhvendosur gjithnjë e më shumë në Zvicër – pasi ka prekur Belgjikën dhe Republikën Federale të Gjermanisë. Fillimisht ata ishin ustash, tani gjithnjë e më shumë shqiptarë. Duhet kujtuar se sipas autoriteteve zvicerane – në një rast janë konfiskuar 513 kg eksploziv, detonatorë, pistoleta, revole dhe armë automatike, të cilat ishin planifikuar të dërgoheshin në Gjermani. Një pjesë gjithsesi arriti atje, të tjerat shkuan në Jugosllavi. Përdorimi i këtij materiali kundër institucioneve jugosllave ka rezultuar me lëndime dhe dëme të mëdha materiale. Në vitin 1985/86 terroristët shqiptarë organizuan kontrabandimin e materialeve nga Zvicra në Kosovë. Personat janë të njohur dhe autoritetet zvicerane janë njoftuar. Por, këto të fundit nuk u përgjigjen asnjëherë. Republika Federale e Gjermanisë arrestoi një grup të madh që kishte lidhje me emigrantë në Zvicër. U shqiptuan dënime me burg nga 1 deri në 6 vjet. Ky veprim ka ndalur në masë të madhe aktivitetin e atij grupi. Tani aktivitetet po zhvendosen gjithnjë e më shumë në Zvicër. Ato janë të drejtuara jo vetëm kundër institucioneve jugosllave, por edhe kundër qytetarëve jugosllavë. Ky grup mban kontakte me Ambasadën Shqiptare në Vjenë, e cila siguron materiale propagandistike, udhëzime dhe para për veprimet anti-jugosllave. Ekzistojnë shumë informacione konkrete për këtë. Këto vijnë nga Jugosllavia (informacione nga të kthyerit emigrant) dhe jo nga Zvicra. Ato u përcillen vazhdimisht autoriteteve zvicerane.

Do të ishte dëshira jonë që në situata të tilla të informojmë organet përkatëse zvicerane. Nuk kemi ndërmend të ndërhyjmë në punët e brendshme të Zvicrës apo të shkelim ligjin e saj. Siç tregoi shembulli i shpërbërjes së grupit të ustashëve në vitin 1981, organet zvicerane kanë mjetet e nevojshme për të parandaluar aktivitete të tilla. Ne duhet të veprojmë në mënyrë parandaluese, pasi me siguri do të pasojnë akte të reja terrorizmi, të drejtuara jo vetëm kundër Jugosllavisë, por edhe kundër Zvicrës. Dihen sponsorët e këtyre aktiviteteve. Ata kanë gjetur strehim në Zvicër. Në përgjithësi, shfaqja e forcave militante dhe ultra të majta është rritur në mbarë botën. Planet e këtyre grupeve janë të koordinuara dhe të sinkronizuara, veçanërisht kur bëhet fjalë për mbledhjen e fondeve.

Pengesa e veprimtarisë konsullore është veprimtaria e këtyre grupeve. Në fillim të muajit prill të këtij viti, një takim i këtyre personave u zhvillua në Gjenevë. Pjesëmarrësit erdhën nga Belgjika, Franca dhe Gjermania. U vendos që të përdorej forca kundër institucioneve jugosllave jashtë vendit. Më 21 qershor 1986, një bombë me sahat shpërtheu në konsullatën në Shtutgart. Ka të dhëna se autor ka qenë “Grupi për Republikën e Kosovës”, me seli në Zvicër. Autoritetet jugosllave mbajnë kontakte me Austrinë, Belgjikën dhe Republikën Federale të Gjermanisë, qëllimi i të cilave është ndalimi i këtij terrorizmi. Sa i përket Zvicrës, nga pala jugosllave nuk ka pengesa për fillimin e bashkëpunimit analog. 513 kg eksploziv janë shumë. Sikur të ishte shfrytëzuar vetëm një pjesë e saj, ku do të ishin sot marrëdhëniet zvicerane-jugosllave? Së fundi, nuk duhet harruar se ishin planifikuar sulme ndaj objekteve turistike, të cilat do të rrezikonin edhe turistët zviceranë.

Prof. Bohte (citon një fragment nga dokumenti përfundimtar i Konferencës së KSBE-së në Madrid; shih Shtojcën 3, f. 35)

E drejta e brendshme shtetërore nuk është justifikim për shpërfilljen e të drejtës ndërkombëtare.

Ambasadori Monnier

Të gjitha këto fakte pasqyrojnë dhe ilustrojnë problemet serioze me të cilat përballet aktualisht Jugosllavia si shtet. Ne i dimë ato. Zvicra, si shtet federal, i kupton ato veçanërisht mirë. Ne nuk tolerojmë akte subversive kundër shteteve të huaja që janë në kundërshtim me ligjin zviceran. Mirëpo, ky është një problem jugosllav, i cili si i tillë duhet të zgjidhet nga Jugosllavia në Jugosllavi.

Lidhur me veprimtarinë e mërgimtarëve jugosllavë: Ata janë të lidhur me të drejtat themelore kushtetuese në Zvicër. Të huajt kanë gjithashtu të drejtën e lirisë së shprehjes dhe tubimit.

Dr. Peter

Lidhur me nenin 272 KPZ, duhet të specifikohet se Zyra e Prokurorit të Përgjithshëm ndjek penalisht veprat e drejtuara kundër shtetit. Kjo nuk do të thotë se ne besojmë se aktivitetet e zyrtarëve konsullorë janë kundër Zvicrës. Neni 272 i KPZ shkon më tej duke mbrojtur edhe banorët e Zvicrës – pavarësisht nga kombësia e tyre. Të huajt kanë disa liri themelore kushtetuese në Zvicër (Dr. Peter dorëzon një letër për këtë; shih shtojcën 4). Megjithatë, këto të drejta nuk do të thotë se të huajt mund të bëjnë çfarë të duan në Zvicër. Prokuroria Publike Federale ndërhyn kundër abuzimeve. Sulmet terroriste të organizuara nga Zvicra nuk tolerohen. Liria e shprehjes dhe terrorizmi janë dy gjëra të ndryshme. Autoritetet zvicerane janë të gatshme t` diskutojnë rastet, si ai i përmendur nga z. Colak.

Profesor Bohte

Dokumentet që keni dorëzuar janë të dobishme. Ne do t’i studiojmë ato. Një çështje e sinqertë dhe e matur: Është e vështirë për ne të kuptojmë qëndrimin e autoriteteve zvicerane në lidhje me veprimtarinë e emigrantëve kundër-jugosllavë. Ato nuk duhet të tolerohen. Ne vazhdimisht kemi pyetur arsyet e kundërthënëse midis kësaj tolerance nga njëra anë dhe kufizimit të komunikimit me konsullatat nga ana tjetër. Ne e vlerësojmë Zvicrën si shtet sovran kushtetues, por Jugosllavia, si subjekt i së drejtës ndërkombëtare, ka të drejta edhe sipas së drejtës ndërkombëtare. Ne nuk duam të shkelim asnjë ligj zviceran. Megjithatë, ligji ndërkombëtar e ndalon Zvicrën të tolerojë aktivitetet në territorin e saj që synojnë përmbysjen e Jugosllavisë.

Zoti Zhivkoviq

Vështirësitë aktuale kanë shkaktuar interpretime të ndryshme të ligjit konsullor. Ambasadori Monnier tha se funksioni i konsullit duhet të jetë në përputhje me ligjin e shtetit pritës. Shembulli i përmendur në lidhje me ndalimin e martesave në përfaqësitë e huaja është i saktë. Të zyrtarët e dërguar jugosllavë nuk kryejnë asnjë shërbim inteligjence të drejtuar kundër askujt. E them me përgjegjësi të plotë. Këto akuza kundër zyrtarëve jugosllavë janë të sajuara dhe janë rezultat i akuzave të rreme nga  emigrantët armiqësorë. Qëndrimi i ynë jashtë blloqeve[24] përfshin edhe parimin e mosndërhyrjes. Kualifikimi i autoriteteve zvicerane se është spiunazh është i gabuar. Komunikimi normal me qytetarët jugosllavë nuk është spiunazh. Shumë jugosllavë që vizitojnë përfaqësinë e tyre në Zvicër merren në pyetje nga policia. Kjo është e habitshme për një vend që unë personalisht e vlerësoj shumë dhe që krenohet me traditën e tij të të drejtave të njeriut. Publiciteti rreth dëbimit të Iliçit ishte i gabuar. Nga njëra anë, shkaktoi hezitim për të mbajtur kontakte me përfaqësinë e shtetit që i përfaqëson dhe, nga ana tjetër, inkurajoi armiqtë e Jugosllavisë. Ajo që po bën Zvicra shkel pasusin e dokumentit të KSBE-së të Madridit të cituar nga Prof. Bothe.

Neni 272 i KPZ është i mirë, por absolutisht i pazbatueshëm për aktivitetet e konsujve jugosllavë. Spiunimi është punë serioze. Pse atëherë neni 272 parashikon vetëm dënime prej dy ose tre muajsh?

Lidhur me demonstratat në Gjenevë dhe Bernë: Deklarata e OKB-së për të drejtat e njeriut përfshin natyrisht lirinë e shprehjes. Por këta njerëz po planifikojnë sulme terroriste dhe duan të shkatërrojnë Jugosllavinë. Dhe e gjithë kjo me tolerancën e autoriteteve zvicerane. Fillimi i zgjidhjes së këtyre problemeve ishte i vështirë edhe me të gjitha shtetet e tjera. Të gjithë kanë mbajtur fjalime të bukura për lirinë dhe të drejtat e njeriut. Por kur pati të shtëna dhe bombardime në këto shtete dhe ata vetë u bënë viktima, ata ndryshuan qëndrim dhe folën me ne. Propozimi i z. Colak tregon rrugën në drejtimin e duhur. Unë apeloj për të kuptuar interpretimin tonë. Nëse nuk e kuptojmë tani se sa larg ka shkuar, më vonë do të jetë shumë më e vështirë.

Ambasadori Monnier

Ne do të raportojmë atë që është thënë. Jam i bindur se diskutimet mes ekspertëve këtë pasdite do ta sqarojnë më tej situatën. Nuk do të hyj në të gjitha pikat e përmendura nga z. Zhivkoviq, pasi ato mund të përmblidhen në një pikë themelore: Si mundet Zvicra, sipas këndvështrimit të palës jugosllave, të zbatojë dy metoda të ndryshme interpretimi, pra të jetë kufizuese kur bëhet fjalë për detyrat konsullore në Zvicër dhe liberale kur bëhet fjalë për ato të lirisë së shprehjes?

Profesor Bohte

Këtu nuk bëhet fjalë vetëm për interpretimin e ligjit zviceran, por edhe të së drejtës ndërkombëtare. Pasazhi i cituar nga dokumenti i Madridit është një shprehje e së drejtës zakonore ndërkombëtare.

Ambasadori Monnier

Ekziston një tension midis të drejtave individuale nga njëra anë dhe sigurisë shtetërore nga ana tjetër në të gjitha vendet. Neni 272  i KPZ mbron shtetin. Poli tjetër përbëhet nga të drejtat e lirive. Zvicra ka një traditë të gjatë në fushën e lirive civile dhe të drejtave politike. Praktika e tyre është shumë liberale dhe korrespondon me sistemin e saj demokratik. Megjithatë, ka kufizime për këto liri, të cilat sigurisht duhet të respektohen edhe nga të huajt. Veprimet e renditura në pasazhin e dokumentit të Madridit të cituar nga Prof. Bohte nuk tolerohen në Zvicër. Të flasësh është një gjë, terrorizmi është një tjetër dhe padyshim që ne nuk kemi asnjë tolerancë për këtë të fundit. Zvicra e ka nënshkruar dokumentin e përmendur dhe është e lidhur me të. Përveç Fusha e tensionit e përmendur në fillim ka gjetur po ashtu qasje e saj në dokumentet e KSBE-së, ku procesi i KSBE-së mandatoi respektimin e lirive civile.

E drejta për të demonstruar është pjesë e lirisë së tubimit dhe lirisë së shprehjes. Në Zvicër ka demonstrata të shumta: turqit kundër Bullgarisë, kurdët kundër Turqisë, Amerikës Qendrore, indianët e Amerikës etj. Nuk kanë pasoja praktike, kalojnë pa u vënë re. Demonstratat lejohen për sa kohë që nuk vërshojnë. Ata janë pjesë e jetës normale politike në Zvicër. Edhe njëherë: një gjë janë demonstratat, një gjë tjetër terrorizmi dhe aktivitetet kriminale. Autoritetet zvicerane nuk qëndrojnë pasive kur mësojnë për sulme të planifikuara terroriste. Dr. Peter dhe Dr. Burkhard janë të gatshëm të diskutojnë opsionet e duhura me partnerët e tyre.

Profesor Bohte

Ka mospajtim të konsiderueshme për rëndësinë e demonstratave armiqësore. Janë thjesht pamje dhe është gabim të thuhet se mbeten pa pasoja praktike. Një gazetar jugosllav u sulmua fizikisht gjatë një demonstrate. Për më tepër, duhet theksuar se teksti i dokumentit të KSBE-së të Madridit flet për “subversivë dhe aktivitete të tjera që synojnë përmbysje”.

Zoti Millovanoviq

Emigracioni jugosllav has shumë probleme në Zvicër, kryesisht për shkak të mungesës së një rrjeti marrëveshjesh lidhur me shkollat, kushtet e punës etj. Kjo e bën edhe më të rëndësishëm rolin e konsullatës në ofrimin e këshillave në këto fusha. Klubet e kohës së lirë kanë probleme të veçanta me emigracionin armiqësor, pasi në organizimet e tyre nxisin dhunë. Për shembull, këta terroristë i ndalojnë prindërit që t’i lënë fëmijët e tyre të ndjekin mësimet në gjuhën shqipe. Në punë bëjnë propagandë anti-jugosllave. Siguria e të prekurve është në rrezik. Sistemi liberal zviceran lë hapësirë ​​për abuzim.

J. Leutert.

Dokumenti i bashkangjitur:

Delegacioni jugosllav në konsultimet jugosllave-zvicerane për çështjet konsullore dhe ligjore që do të mbahen më 24 qershor 1986 do të jetë si më poshtë:

1. Prof. Dr. Borut Bohte, këshilltar kryesor ligjor, Sekretariati Federativ për Punët e Jashtme, shef i delegacionit
2. Z. Stanko Qolak, këshilltar special, Sekretariati Federativ për Punët e Brendshme, anëtar i delegacionit,
3. Z. Pavle Zivkoviq, drejtor i divizioni konsullor, anëtar i delegacionit,
4. Z. Rade Milovanoviq, drejtor i divizionit për punëtorët emigrantë.

Ekspertët:

1. Z. Drago Joviq, zëvendësdrejtor,
2. Z. Vinqeslav Vukoviq, këshilltar special
3. Z. Ljubomir Jovanoviq, këshilltar i lartë

Beograd, 23 qershor 1986.

[1] Bundesarchiv in Bern (në vijim: BAR), CH-BAR#E2200.48#1992/148#41*, titulli i dosjes:  Fremdenpolizeiliche Behandlung, Zulassung zum Aufenthalt und Niederlassung. Rekrutierung jugoslawischer Arbeitskräfte für die Schweiz (1973–1975), edhe në: dodis.ch/38364.

[2] Hans Keller (19.08.1908-14.12.1999), ambasador zviceran në Beograd, në detyrë nga 8.1.1967 deri më 17.3.1974. Pas ngritjes së marrëdhënieve diplomatike mes Shqipërisë dhe Zvicrës, ky ishte i akredituar edhe për Shqipërinë nga 1. 7. 1970 deri më 17.03. 1974. Keller ka qenë diplomati zviceran që ka dhënë kontributin vendimtar për ngritjen e marrëdhënieve diplomatike mes Zvicrës dhe qeverisë komuniste shqiptare të asaj kohe. 

[3] BAR, CH-BAR#E2010-02A#1991/19#179*, titulli dosjes: Belgrad (1981–1981), edhe në: dodis.ch/58664.

[4] Jean-Pierre Vettovaglia, (i lindur më 24. 05. 1947), punëtor i ambasadës zvicerane në Beograd (1981 – 1983).

[5] Edouard Brunner,  27.2.1932 – 24.6.2007, sekretar shteti në ministrinë e jashtme zvicerane nga viti 1984 – 1989.

[6] Budimir Lončar, i lindur në vitin 1924), zëvendësministër i punëve të jashtme të Jugosllavisë (1984 – 1987).

[7] BAR, CH-BAR#E2010A#1995/313#12497*, titulli i dosjes: Besuch von Bogomil Loncar, Vize-Aussenminister in Bern (1984–1984), B.15.21(10), edhe në: dodis.ch/56797.

[8] Departamenti Federal i Drejtësisë dhe Policisë.

[9] Republikës federale gjermane.

[10] Jean-Jacques de Dardel, i lindur më 8.8.1954, punëtor në ministrinë e jashtme zvicerane me detyra të ndryshme nga viti 1983 – 1989.

[11] BAR, Bern, CH-BAR#E2010A#1996/397#6167*, emri dosjes: Allgemeines (1985 –1987), B.15.21, edhe në: dodis.ch/56800.

[12] Ministrin e punëve të jashtme.

[13] Raif Dizdarevič ( i lindur me 9.12.1926), ministër i punëve të jashtme i Jugosllavisë, 1984 – 1988.

[14] Këto dosje nuk janë të përfshira në ketë punim.

[15] Departamenti Federal i Punëve të Jashtme; ministria e jashtme.

[16] Departamenti Federal i Drejtësisë dhe Policisë; ministria e drejtësisë dhe policisë.

[17] Departamenti Federal i Punëve të Jashtme – ministria e jashtme.

[18] Jean-Jacques de Dardel, i lindur më 8.8.1954, punëtor në ministrinë e jashtme zvicerane me detyra të ndryshme nga viti 1983 – 1989.

[19] BAR, CH-BAR#E2010A#1996/397#6164*, A.44.21, dosja: Jugoslawien (1979 –1987); CH-BAR#E2010A#1996/397#256*, dosja: Aktivitäten jugoslawischer Flüchtlinge in der Schweiz (1985 –1987), po ashtu edhe: dodis.ch/56802.

[20] Departamenti Federal i Drejtësisë dhe Policisë; ministria e drejtësisë dhe policisë.

[21] Jean Monnier (22.9.1929 – 3.4.1987),  në kohën prej viti 1.1.1984 – 3.4.1987 këshilltar Ligjor në Departamenti Federal për Punët e Jashtme.

[22] Departamenti Federal i Punëve të Jashtme

[23] Kodi Penal Zviceran

[24] Këtu nënkuptohet blloku i vendeve të painkuadruara në bllokun e Lindjes apo Perëndimit gjatë luftës së ftohtë. Vër. e përkthyesit.