Krishterimi – Philosophia vera

“Asnjë njeri me mendje të shëndosh nuk e braktisë të vërtetën për të pavërtetën!”

  (Acta Sancti Iustini et sociorum)

I.

Ndonëse “janë të shumta burimet që njeriu ka në zotërim për ta promovuar rritjen e njohjes së të vërtetës, për ta bërë ekzistimin e tij gjithnjë e më njerëzor”[1], megjithatë jo të gjitha këto të dërgojnë tek e Vërteta. Një burim i çmueshëm në shtegtimin për të vërtetën është filozofia, si njëra ndër detyrat më fisnike të njerëzimit[2], për vetë faktin se ajo ka lindur dhe jeton për të kërkuar dhe gjetur të vërtetën, duke e përdorur dritën e arsyes dhe mahnitjen e zemrës.

Filozofia ka një histori mahnitëse në pasurinë e mendimit të njerëzor. Ajo ka arritur të hyjë në palcën e jetës së njeriut dhe ka zbuluar gjakimin “e pashuar” të tij për të njohur të vërtetën, për të njohur prejardhjen dhe qenësinë e tij, për të gjetur kuptimin e ekzistencës së vet dhe të universit në të cilin jeton. Nuk kemi të bëjmë, pra, vetëm me një preokupim njerëzor të ditëve tona që përsiatet në ndërligjshmërinë e rrymave të mendimit dhe të religjioneve, por është gjakim zanafillor që prej nuk mbahet mend. Megjithatë, në këtë rrafsh vjen një çështje tjetër që ngrihet si çështje themelore: cila është kjo e vërtetë, që vazhdimisht njeriu e kërkon dhe si mund të gjendet?

Në historinë e njerëzimit, para njëzet shekujsh, krishterimi shfaqet si shpallje misionarike për të vërtetën mbi Jezu Krishtin e Ringjallur, që është “Rruga e Vërteta dhe Jeta (Gjn 14, 6).  Dhe që në fillesat e tij, ai do të takohet me kultura të ndryshme, qofshin ato mitologjike, pagane apo filozofike, që promovonin rrugë të kërkimit të së vërtetës dhe pretendonin se e kishin të vërtetën, apo së paku mbaheshin si të tilla. Ndër takimet më të rëndësishme dhe më sfiduese krishterimi do ta ketë me botën e filozofisë helene. Takimin i parë me këtë botë do të jetë më tepër një shqetësim se sa një sfidë, “sepse e shihte qytetin plot idhuj” (Vap 17, 17) dhe përqeshej shpallja e ungjillit, duke e konsideruar një mësim të huaj hyjnish që nuk përshtatej me botën e tyre. Shën Pali, i krishteri i ditur, do të ketë këtë përjetim që në rrugët e sheshet e Athinës me disa epikurenjë dhe stoikë, kurse në kuptimin e mirëfilltë të diskutimit (disputatio) do të realizohet në Areopag (khs. Vap 17, 16-34), kur apostulli zbulon aty një altar të dedikuar hyjit të panjohur. Ndonëse ky takim i parë duket do të jetë i pasuksesshëm, megjithatë frytet e para i kemi që aty, pasi disa prej tyre, na dëshmon Bibla, do të besonin në religjionin e porsalindur dhe në mesazhin e tij.

Pali, pra, është i pari që e nisi këtë ballafaqim me botën helene të ndërthurur mes mitologjisë dhe filozofisë, kurse Etërit e Kishës do të vazhdojnë këtë përvojë, traditë duke e trasuar, përvijuar në një dialog të frytshëm që do të bëhet veçanti e dalluar e kulturës së Mesdheut, e që më vonë do të shtrihet në të gjithë Europën.

II.

I pari në vargun e kësaj kulture dialoguese e bashkëpunuese me filozofinë, pa mëdyshje është Shën Justini (c 100 dhe shek. II – 164), filozofi i parë i krishterë, ndër personalitetet më të rëndësishme të Kishës së hershme, Atë i Kishës dhe apologjet. Ai vetë do të dëshmon për prejardhjen e tij kur shkruan se “Unë, Justini, i biri i Priskos, ky bir i Bakeut, i lindur në Flavia Neapolis (sot Nabluzi në Palestinë), qytet i Sirisë në Palestinë, e kam hartuar këtë diskurs dhe këtë lutje, për t’iu dal në mbrojtje njerëzve të të gjitha fiseve/kombeve që pësojnë urrejtje padrejtësisht dhe persekutohen, e unë që jam njëri prej tyre”. (Apologjia I, 2). Sipas të dhënave që njihen deri më tani familja e tij ishte pagane, por me një kulturë të gërshetuar helene e romake, në qytetin e ndërtuar nga Vespansiani afër Shekemit të lashtë në Samari.

Mbi pasionin e tij për të njohur të vërtetën dhe shkollat filozofike që ai i kishte ndjekur për këtë qëllim, na bëhet e ditur nëpërmjet kapitujve të parë të veprës së tij “Dialog me Trifonin” (rreth vitit 160), duke na e zbuluar  një autobiografi edukative filozofike. Justini ishte bashkuar në fillim me stoikët, pastaj me peripatetikët, me pitagoreanët dhe së fundi me platonistët, e si platonist do ta gjejë përfundimisht pushimin në krishterim (c 130-135). Ecja e tij filozofike në rryma të ndryshme të filozofisë helene kishte ndodhur, sipas tij, pasi ai ishte në kërkim të asaj doktrine që do t’ia plotësonte kërkesën për ta njohur Hyjin e vërtetë – Të Mirën Supreme, dhe përsiatjen mbi të, që është detyra e parë e filozofisë. Derisa stoikët, gjithnjë sipas tij, kishin një besim të tepruar për njeriun dhe nuk ishin të interesuar për të vërtetën metafizike, përkatësisht Zotin, peripatetikët nuk e kërkonin të vërtetën pa kushte, përkatësisht kërkonin kompensim për mësimin e tyre, kurse pitagorianët me një periudhë të stërzgjatur të iniciacionit (përmes astronomisë, muzikës dhe gjeometrisë) e krijonin një grup të vogël të të (për)zgjedhurve, e së fundi platonikët “duke vërë flatrat mendjes” me teoritë e tyre të ideve, ushqenin imagjinatën se do ta shihnin menjëherë Hyjin.

Një takim i tij misterioz me Trifonin, një hebre i ditur (që mund të jetë edhe krijim i tij imagjinativ me qëllime diskurseve për të zbuluar vetveten), në njërën nga shëtitjet e tija buzë detit, do të bëhet shkaku kryesor për të lënë shtegtimin të tij filozofik të mëparshëm, pasi ky do ta vë në krizë formimin e tij filozofik, duke e shpalosur paaftësinë e tyre në aspirimin e hyjnores, që Justini po kërkonte. Kështu bashkëbiseduesi misterioz do ta njohë me botën e Besëlidhjes së Vjetër, me Profetët dhe të Urtit e Popullit të Zgjedhur, të cilët do ta dërgojnë te Filozofia e vërtetë – te Mesia, Jezu Krishti, Logos-i. Ndërsa shkaku i dytë për kthesën e tij në krishterim do të jenë dëshmitë e martirëve të krishterë, të cilët edhe në çastet para vdekjes nuk e mohonin të Vërtetën e mishëruar në Jezusin. Do të pagëzohet në Efez në vitin 130.

Janë këto dy elemente që e bëjnë Justinin të përjetojë një kthesë ekzistenciale sa që do të bëhet edhe apologjeti i parë për të mbrojtur të krishterët përballë një aparati perandorak që i persekutonte si qytetarët ateist e përballë rrymave filozofike që e përqeshnin krishterimin. Ai do të mbetet një filozof i përhershëm, edhe pas kthimit të tij në krishterim, apo siç e thotë ai vetë, nuk do ta heq petkun e filozofit, por atë dije do ta shndërrojë në mësimin e filozofisë së krishterë. Edhe Shën Jeronimi, në veprën e tij “De viris illustribus”, e radhit Justinin ndër të mëdhenjtë e krishterimit duke e paraqitur të vetmin e shekullit si “filozof, i cili përgjithmonë dëshiron të bartë petkun e filozofëve” (Cap. XXIII).

Pas pagëzimit të tij do të veprojë për një kohë në Efez, por shumë shpejt e gjejmë në Romë, ku aty afër tek tremet e Novacit e të Timoteut (thermae Novatianae et Timotheanae), do të marrë me qira disa lokale e do të hap një shkollën për të mësuar religjionin e ri, si filozofia e vërtetë – Philosophia vera. Në mesin e nxënësve të shkollës së Justini do të jetë edhe i famshmi Taciani. Nuk do të duket e tepërt nëse do ta konsiderojmë këtë ambient pedagogjik, shkollën e parë të filozofisë së krishterë, një pioniere e zinxhirit të shkollave që rrinë në themelet e formësimit të shpirtit të kontinentit tonë evropian.

Në fakt “me Justinin fillon filozofia e krishterë” – konstanton studiuesi italin G. Girgenti.[3] Pra, ai është filozofi i parë i krishterë dhe apologjet i flakët kundër botës pagane të asaj bote, pjesë e të cilës ishte dikur. Si i këtillë Justini radhitet ndër eksponentët më të mëdhenj të literaturës së krishterë të shek. II.

III.

Justini është personalitet i madh i krishterimit të hershëm, që zgjon kureshtje në dy rrafshe: së pari, si një intelektual filozof pagan kthehet, shndërrohet në një filozof dhe pedagog të krishterë, kurse filozofinë e tij e vë në shërbim (ancilla) të fesë së krishterë, duke e quajtur filozofia e vërtetë (philosophia vera), e drejtë dhe mendësi që të bën pjesë të së vërtetës; së dyti, që si filozof e jep jetën për krishterimin, filozofinë e tij të vërtetë, duke u martirizuar nga Perandoria Romake, një rast i rrallë në mesin e filozofëve.

Shekulli i dytë pas Krishtit, koha kur jetoi Justini, është kohë e përhapjes së krishterimit në të gjithë Perandorinë Romake, që kjo i konsideronte të krishterët qytetarë ateist, sekt pervers dhe prishësit e rendit shoqëror, kundërshtarët e shtetit. Ishte një kohë më kontradiktore që mund të mendohej, sepse t’i quash të krishterët me këto epitete pezhorative e poshtëruese, – qytetarët më paqëtues që ka pasur ndonjëherë kjo perandori – është vërtetë e pakuptimtë dhe absurditet i absurditeteve. Kjo mendësi tregonte degradim të madhe dhe përmbysjen e vlerave më fisnike njerëzore. Areopagu helen dhe Panteoni romak ishin konglomeratet që shfaqnin qartazi se si paganizmi mitologjik u shndërrua në njëfarë rendi shoqëror, kurse hyjnizimi i pushtetit tokësor merrte formën e despotizmit absolut në udhëheqjen e botës. Si rrjedhojë e kësaj, tabloja e vlerave të jetës matej nën këto peshore, dhe çdokush që nuk hynte, rehatohej aty, duhet të shtypej ose në rastin më të keq edhe të eliminohej. Në këtë situatë nuk e kishin të lehtë as edhe filozofët, që luftonin për të zhveshur botën mitologjike e për të krijuar një sistem racional të  përsiatjeve për çështjet e jetës në përgjithësi.

Justini jetonte në këtë klimë aspak të favorshme për filozofinë e tij të krishterë. Ai e dinte se ky botëkuptim mbi jetën individuale, shoqërore, religjioze e çfarëdo tjetër, ka rrënjët te mësimi i gabuar mitologjik dhe filozofik që ai e njihte mirë, sepse kishte qenë pjesë e tyre dhe ua njihte rrjedhën e gjakun në damarë. Për këtë arsye, tani si filozof i vetëdijshëm e merr barrën që me urtinë e filozofit të mbrumur me krishterimin e tij apostolik të mbrojë të krishterët, të mbrojë çdo njeri që ishte pjesë e kësaj bashkësie (ecclesia), e siç thonte “pësonin urrejtje e persekutim padrejtësisht”.

Nga ky angazhim kanë lindur dy Apologjitë e tija të njohura, përmes të cilave me një diskurs filozofik, në mënyrë racionale i jep vlerën absolute krishterimit si filozofia e vërtetë, dhe Dialog me Trifonin, përmes të cilës rrëfen jetën e tij të formimit filozofike dhe arsyet e kthimit të tij në krishterim. Apologjia e Parë, ka gjithsej 68 kapituj dhe i drejtohet perandorit Antoninus Pius, Apologjia e Dytë, ka 15 kapituj dhe i drejtohet Senatit Romak, kurse Dialog me Trifonin, është një përsiatje dialogjike me një hebre nga Korinti. Fal listës së shkrimeve që i sjell Eusebi i Cezaresë në vepën e tij Storia ecclesiastica  (6, 18) dhe Shën Jeronimi në veprën e tij “De viris illustribus” (Cap. XXIII) e kuptojmë se Justini do të ketë shkruar edhe vepra tjera, që për fat të keq kanë humbur.

Ndonëse nuk është apologjeti[4] i parë i krishterë (këtë epitet e mbajnë Kuadrati dhe Arsitidi), megjithatë me Justinin e kemi një pikë kthese në zhanrin e këtij lloji të shkrimeve të krishtera. Kthesa konsiderohet posaçërisht për sa i përket strukturës së veprës, diskursit dhe angazhimit të tij për ta paraqitur doktrinën e krishterë në mënyrë racionale. Për këtë arsye Justini konsiderohet pionier i apologjetikës së krishterë dhe në këtë aspekt mund ta konsiderojmë edhe filozofin e parë të krishterë. Edhe pse nuk mund as nuk duhet të merret për një gjeni origjinal që tentoi të ndërtonte një sistem të veçantë të përsiatjeve filozofike, megjithatë, me të drejtë, i jepet epiteti i një kërkuesi të sinqertë të së vërtetës që solli brenda Kishës copëza të çmueshme intelektuale të kohës.[5]

Për shkak të kundërshtimeve të drejtpërdrejta ndaj filozofëve të përkëdhelur nga Perandoria (siç ishte Kreshenti, ciniku i pashpirt e përqeshës i tmerrshëm i të krishterëve) dhe për shkak të mospranimit të adhuronte hyjnitë paganë, “Acta Sancti Iustini et sociorum” (shq. Aktet e Shën Justinit me shokë), dëshmojnë për guximin e madh të shenjtit për të vërtetën deri në martirizim. Ai do të përfundoj në burg, bashkë me gjashtë shokët e tij, i akuzuar si ateist, rebel dhe pervers që prish harmoninë e panteonit romak. U dënua me prerjen e kokës në kohën e Mark Aurelit në vitin 164. Ditëfesta e tij liturgjike kremtohet më 1 qershor.

IV.

Në çfarë themelohet filozofia e vërtetë sipas Justinit, që bëri ta kuptojë si kulmin, plotësimin dhe realizimin e të gjitha rrymave të filozofisë helene e t’ia kushtojë tërë jetën asaj deri në martirizim?

Nëpërmjet tri veprave të tija Justini e ka shpalosur doktrinën e tij dhe besimin e tij. Në to e gjejmë paraqitjen e tij për të treguar se Hyji ka pasur një projekt të vetin për krijimin dhe për shpëtimin që e ka realizuar në personin e Krishtit – Logos-in – Fjala e Amshuar, Arsyeja Supreme dhe Krijuese.

Justini është i njohur për teorinë e tij të farës së logos-it, e quajtur ndryshe edhe si praeparatio evangelica (parapërgatitje për ungjillin). Në Apologjinë e tij do të shkruaj:

“Të gjithë shkrimtarët (që kanë jetuar para Krishtit) në sajë të farës (σπέρμα) së lindur të Logos-it, që e kanë në vetvete (sipas natyrës), kanë mundur të (para)shikojnë realitetin në mënyrë të mjegullt. Por, një gjë është një farë dhe imitimi i dhënë sipas aftësive, ndërsa një gjë tjetër është vetë objekti (Logos-i), në të cilin ke një pjesëmarrje dhe një përngjasim, nëpërmjet hirit që vjen prej Tij.” (Apologjia II, 13, 4-5).

Është një pohim mahnitës filozofik i kohës mbi antropologjinë biblike për të treguar se njeriu është i krijuar në përngjasimin dhe shëmbëlltyrën e Hyjit (khs. Zan 1, 27), dhe si i tillë ai/ajo është bir/bijë e tij. Të gjithë njerëzit e kanë këtë komponentë, pa marr parasysh se në cilën gjendje të (mos)besimit janë.

Papa Bendedikti XVI në një katekezë të përgjithshme kushtuar Justinit, e ka përmbledhur në mënyrë brilante filozofinë e tij të Logos-it, farës së Logos-it në të gjithë njerëzit apo parapërgatitjen për ungjillin e Krishtit:

Çdo njeri, si krijesë racionale, është pjesëmarrës i Logos-it, e bartë në vete një “farë” të tij, dhe mund të kap vezullimet e të vërtetës. Kështu vetë Logos-i, që u zbulua si figurë profetike për Hebrenjtë në Ligjin e vjetër, është shfaqur në mënyrë parciale si “farë e së vërtetës” gjithashtu në filozofinë greke. Tani, përfundon Justini, meqenëse krishterimi është shfaqja historike dhe personale e Logos-it në totalitetin e tij, rrjedh se “gjithçka e bukur që ka qenë e shprehur nga kushdo, na përket neve të krishterëve” (Apol. 2, 13, 4). Në këtë mënyrë Justini, ndonëse e ka kontestuar filozofinë greke për kontradiktat e saja, orienton në mënyrë decizive te Logos-i çdo të vërtetë filozofike, duke motivuar kështu nga një këndvështrim racional “pretendimin” e të vërtetës dhe të universalitetit të religjionit të krishterë. Nëse Besëlidhja e Vjetër priret drejt Krishtit ashtu si figura të prinë te realiteti që ajo bartë, ashtu edhe filozofia greke aspironte Krishtin dhe Ungjillin, sikurse pjesët priren të bashkohen me tërësinë. Pastaj thotë se këto realitete, Besëlidhja e Vjetër dhe filozofia greke, janë si dy rrugë që na udhëheqin te Krishti, te Logos-i. Ja pse filozofia greke nuk mund ta kundërshtojë të vërtetën ungjillore, dhe të krishterët mund të ngjyejnë pa frikë te ajo si një e mirë e tyre.[6]

Identifikimi Logos/Krishti, sipas G. Girgenti, nuk e bën krishterimin një filozofi, përkatësisht një kërkim për të vërtetën, por e bën Sophia, që do të thotë e bën vetë Urtinë/të Vërtetën. Ky afirmim e kap thelbësoren e filozofisë justiniane, që është një mënyrë e përsiatjeve filozofike dhe teologjike që do të përkrahet pastaj edhe nga etër të tjerë të krishterë (posaçërisht nga Klementi i Aleksandrisë dhe Origjeni), duke e konsoliduar pohimin për praninë e farës së Logos-it në të gjithë njerëzit (λóγος σπερματκόϛ – logos spermaticos). Një fakt ky që, sipas tij, njerëzit i bën “filozof” – dashamirë të së vërtetës, derisa këta e kërkojnë urtinë dhe të vërtetën, kurse Hyji, në personin historik të Jezu Krishtit, është i urti, për më tepër, Ai është vetë Urtia e Mishëruar.[7] Pra, thënë me fjalë tjera, sipas Justinit, krishterimi është plotësimi, përplotësimi dhe kryerja e çdo përsiatje filozofike, është realizimi i vetë filozofisë.

Në përsiatjet e tija i gjejmë fillesat e një trajtim filozofik të Hyjit Logos, apo Hyji Urti Supreme. E gjejmë, ashtu të themi, fillimin e një krishterimi të kultivuar, përkatësisht fillesat e trajtimeve të larta teologjike dhe filozofike ndër të krishterët, që atyre ju imponuan, në njëfarë mënyre, për shkak të ballafaqimit, takimit me rrymat e filozofisë helene e romake, me literaturën e kohës me botëkuptim pagan, e që në substancë binin ndesh me mendësinë biblike të krishterë.

Në figurën dhe veprën e Shën Justinit – pohon Papa Ratzinger – krishterimi merr vendimin e qartë për dialog me filozofinë dhe arsyen, kurse me religjionin pagan përjashton çdo kompromis dhe dialog, duke e konsideruar atë si idhujtari e kotë që shmang njeriun nga e vërteta.

Justini, si intelektual filozof, na jepet si shembull i guximshëm i kërkimit të së vërtetës për botën e sotme, se si nuk duhet të dorëzohemi para një “mode kulturore” të kohës (Beneditki XV), që mund të shndërrohet edhe në një diktaturë që e vret të vërtetën. Ai, gjithashtu, bëhet model i guximin të kthimit, kur doktrinat e mendimit dhe të besimit të vjetër nuk të dërgojnë te lumturia e vërtetë.

Në aspektin eklezial, Justini si pedagog i filozofisë së vërtetë, apologjet dhe shenjt martir, thuajse bashkëkohanik i Shenjtërve të Ulpianës – Shën Florit dhe Laurit – na vjen si model shembullor i  shpalljes së ungjillit në një botë të diversiteteve religjioze e kulturore, e për t’u bërë dëshmitar i jetës sakramentale (kremtimit të eukaristisë), që është vazhdim i traditës apostolike të krishterimit në Kishën Katolike, pjesë e të cilës është Kisha jonë ndër shqiptarë.

V.

Shën Justini, përveç se i pari filozof i krishterë, ai bartë primatin edhe sa i përket dëshmisë së kremtimit të eukaristisë në Kishën e hershme. Ai na jep të përshkruar në detaje praktikën e kremtimit të sakramentit të Eukaristisë ashtu si e kanë jetuar të krishterët e asaj kohe, që është kremtimi i Meshës së Shenjtë, që pa mëdyshje shfaq vijëmsinë e pakëputur të traditës apostolike ndër të krishterët. Nga aspekti historik del shumë e rëndësishme, pasi vetëkuptohet se kjo praktikë kremtuese ishte trashëgim i drejtpërdrejtë prej apostujtve apo nxënësve të apostujve, që është dëshmi e fuqishme se këta të krishterë të parë, në mesin e të cilëve do të kishte të mbijetuar të atyre që i kanë njohur apostujt, e kanë pasur liturgjinë praktikisht identike me atë që e ka trashëguar (gjatë tërë historisë) Kisha Katolike dhe e kremton edhe sot e kësaj dite. Për këtë thesar të çmueshëm që Shën Justini na e ka dhënë, Koncili II i Vatikanit do ta nderojë duke e kujtuar atë në dy tekstet themelore, në kushtetutën dogmatike mbi Kishën “Lumen Gentiun” dhe në kushtetutën baritore mbi Kishën në botën bashkëkohore “Gaudium et Spes”.

Për strukturën e kremtimit eukaristik që ai për herë të parë e paraqet dhe rëndësinë që ky tekst ka për jetën dhe kulturën e krishterë, po e sjell tekstin e plotë në vazhdim:

Eukaristia

LXV. – 1. Ne, pasi të jemi larë (pagëzuar, vër. ime.), kush është bërë besimtar dhe është bashkuar, e sjellim para atyre që i quajmë vëllezër, ku ata janë të bashkuar në lutje të zjarrtë së bashku, qoftë për neve qoftë për të shndriturit (pagëzuarit, vër. im.), qoftë për të gjithë të tjerët, kudo që ndodhen, në mënyrë që duke e pranuar të vërtetën, të meritojmë të jemi në veprim qytetarë të mirë dhe mbrojtësit besnik të ligjeve, dhe për të arritur shëlbimin e amshuar.

2. Pasi të kemi përfunduar lutjet, e përshëndesim njëri-tjetrin me puthje.
3. Pastaj, kryesuesit të vëllezërve ia sjellim një bukë dhe një kupë me ujë e me verë të butë: ai i merr dhe ia lartëson lavdin Atit të gjithësisë në emër të Birit dhe të Shpirtit Shenjt, e bëhet falënderimi që jemi bërë të denjë prej Tij për këto dhurata.
4. Kur ai e përfundon lutjen dhe falënderimin, të gjithë të pranishmit brohorasin: “Amen”. Fjala “Amen” në gjuhën hebraishte do të thotë “Ashtu qoftë”.
5. Pasi kryesuesi të ketë bërë falënderimin dhe i gjithë populli të ketë brohoritur, ata që ne i quajmë diakonë, ua shpërndajnë të gjithë të pranishmëve bukën, verën dhe ujin të shuguruar dhe pastaj ua dërgojnë atyre që kanë munguar.

Është korpi dhe gjaku i Jezusit të mishëruar

LXVI. – 1. Kjo bukë e quajmë Eukaristia, dhe nuk i lejohet të merr pjesë askujt përveç atyre që besojnë që mësimet e tona janë të vërteta, të jetë larë në pagëzim për faljen e mëkateve dhe është rilindur, dhe jeton ashtu sikurse Krishti ka mësuar.

2. Në fakt, ne nuk i marrim si bukë dhe pije të zakonshme; por sikurse Jezu Krishti, Shpëtimtari ynë i mishëruar, fjala e Hyjit, që e ka marr trupin dhe gjakun për shpëtimin tonë, ashtu e kemi mësuar që edhe ai ushqim, i shuguruar me lutjen që përmban fjalët e Tij dhe me të cilin ushqehen gjaku dhe trupi ynë për shndërrim, është korpi dhe gjaku i të njëjtit Jezus të mishëruar.
3. Në fakt, Apostujt, në kujtimet e tyre të quajtur ungjij, na e kanë bartur neve duke thënë se atyre u qe lënë ky urdhërim nga Jezusi, i cili e mori bukën, u falënderua dhe tha: “Bëjeni këtë në përkujtimin tim, ky është korpi im”. Dhe po kështu, e mori edhe kalkun, u falënderua dhe tha: “Ky është gjaku im”; dhe ju dha vetëm atyre.

 […]

Në ditën e quajtur “e Diellit”

LXVII. – 1. Nga ajo ditë ne e përkujtojmë këtë ngjarje. Ata që kanë (gjëra materiale) ndihmojnë të gjithë nevojtarët dhe të gjithë janë të bashkuar njëri me tjetrin. 

1. Për të gjitha të mirat që i pranojmë e falënderojmë krijuesin e gjithësisë për Të Birin e Tij e për Shpirtin Shenjt.
2. Në ditën e quajtur “e Diellit” mblidhemi të gjithë së bashku, banuesit e qytetit e të katundeve, dhe lexohen kujtimet e Apostujve apo shkrimet e Profetëve, aq sa na lejon koha.
3. Pastaj, kur lexuesi e kryen leximin, kryesuesi me një fjalim na mëson dhe na grish për të imituar këta shembuj të mirë
4. Pastaj të gjithë ngrihemi në këmbë dhe i lartësojmë lutjet; dhe, ashtu si kemi thënë, pasi të kryhet lutja, sjellim bukën, verën dhe ujin, dhe kryesuesi, në të njëjtën mënyrë, sipas aftësisë së tij, e lartëson lutjen dhe falënderimin, dhe populli brohoret duke thënë: “Amen”. Bëhet ndarja dhe shpërndarja e ushqimit të shuguruar për secilin, dhe nëpërmjet diakonëve u dërgohet të munguarve.
5. Të pasurit dhe ata që dëshirojnë, japin lirisht gjithsecilit atë që duan, dhe ajo që mblidhet dërgohet para kryesuesit. Me këto të mbledhura ndihmohen jetimët, vejushat dhe ata që vuajnë nga sëmundjet apo për ndonjë gjë tjetër, dhe të burgosurit dhe të huajt që janë në mesin tonë: me një fjalë, vihemi në kujdes për gjithkënd që është në nevojë.
6. Të gjithë bashkohemi në ditën e Diellit, sepse kjo është dita e parë në të cilën Hyji, duke i shndërruar errësirat dhe materien, e ka krijuar botën; gjithnjë në këtë ditë Jezu Krishti, Shpëtimtari ynë, u ngjall prej vdekjes. Në fakt, e kanë kryqëzuar në vigjiljen e ditës së Saturnit, dhe në ditën pas asaj të Saturnit, që është dita e Diellit, u dëftua Apostujve dhe nxënësve të tij, dhe ju mësoi pikërisht këto doktrina që i kemi paraqitur edhe juve që t’i shqyrtoni. [Justini, Apologjia e Parë, LXV-LXVII]./drita.info

(Marrë nga libri: Fatmir Koliqi, Kulturë e krishterë. I. Dromca identitare, Drita, Prishtinë 2021, f. 39-56.)

————————————

Referencat:

[1] Gjon Pali II, Fides et Ratio. Letër enciklike mbi marrëdhëniet ndërmjet Besimit dhe Arsyes, Botimet Paulinum, Tiranë 2005, nr. 3.

[2] Khs. Po aty.

[3] Giuseppe Girgenti, Giustino Martire, il primo cristiano platonico, në: Rivista di Filosofia Neo-scolastica 2-3, Anno LXXXXII aprile-settembre 1990, f. 214. Një konstatim i tij që mbështetet edhe në studiuesin e Shën Justini, L. W. Bernard.

[4] “Fjala “apologjet” përcakton ata shkrimtarë të lashtë të krishterë që u përpoqën ta mbronin religjionin e ri nga akuzat e rënda të paganëve dhe hebrenjve dhe të përhapnin doktrinën e krishterë në terma të përshtatshëm për kulturën e kohës së tyre. Kështu që te apologjetët ekziston një shqetësim i dyfishtë: i pari, në kuptimin e ngushtë apologjetik, për ta mbrojtur krishterimin e porsalindur (apologhía në greqisht do të thotë pikërisht “mbrojtje”) dhe i dyti pro-pozitive, me qëllim  “misionar”, për të shfaqur përmbajtjen e fesë në një gjuhë dhe me kategoritë që është e  kuptueshme për bashkëkohësit”. Benedetto XVI, San Giustino, filosofo e martire, Udienza Generale, Piazza San Pietro, Mercoledì, 21 marzo 2007.

[5] Është ky mendimi i matur i L. W. Bernard, Justin Martyr, His Life and Thought, Combrige, 1967.

[6] Benedetto XVI, San Giustino, filosofo e martire, Udienza Generale, Piazza San Pietro, Mercoledì, 21 marzo 2007.

[7] Khs. Giuseppe Girgenti, Giustino Martire, il primo cristiano platonico, V&P, Milano 1995